Darowizna a zachowek

Poznaj różnice i zależność pomiędzy tymi dwoma pojęciami. Zobacz czy należy Ci się spadek jeśli w chwili śmierci scheda spadkowa jest zerowa lub znikoma skutkiem darowizn dokonanych za życia.

Prawo do zachowku to prawo do otrzymania określonej w pieniądzu wartości pochodzącej ze schedy spadkowej. Wynika z niego roszczenie przeciwko spadkobiercom faktycznym. Zachowek ma za zadanie przede wszystkim ochronić moralny obowiązek zmarłego wobec najbliższych. Zasadą bowiem jest, że nikt nie może na wypadek swojej śmierci rozporządzić swoim majątkiem zupełnie dowolnie, z pominięciem swoich najbliższych.

[i] Zgodnie z art. 991 k.c. zachowek może być należny zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. Co istotne, nie ma znaczenia, czy doszło do dziedziczenia testamentowego.

Darowizna a zachowek – wyliczanie

Samo wyliczenie zachowku nie jest skomplikowane, jeżeli uda nam się ustalić tzw. substrat zachowku, czyli wartość netto spadku. W tym wypadku duże znaczenie mają dokonane przez spadkodawcę darowizny.

W którym momencie spadkobrania mają one jeszcze znaczenie?

Należy zacząć od tego, że darowizna jest umową obligacyjną, w której jedna osoba zobowiązuje się do świadczenia określonego przedmiotu lub kwoty pieniężnej nie żądając niczego w zamian.

Ustawodawca przewidział sytuację, w której spadkodawca, chcąc odsunąć swoich najbliższych od spadkobrania lub nieproporcjonalnie uprzywilejować jednego z nich, przed śmiercią dokonuje licznych darowizn, w celu zmniejszenia schedy spadkowej. Przepisy regulujące zaliczanie darowizn zapobiegają takim zabiegom [ii].

Po pierwsze, darowiznę wliczamy, jak już zostało napisane, do substratu zachowku (art. 993 k.c.) [iii]. Ustawa wymienia jednak wyjątki.

Z jednej strony przy wyliczeniach pomijamy drobne, zwyczajowe darowizny. Takie „zwyczaje” mogą różnić się w zależności od czasów, w jakim są dokonywane, ale także od konkretnej rodziny, której sprawa dotyczy (biorąc pod uwagę np. jej zamożność).

Przedawnienie zachowku od darowizny

Z drugiej strony do wyjątku należą darowizny dokonane minimum dziesięć lat od otwarcia spadku. Co ważne jednak dotyczy to datków, tylko na rzecz nie-spadkobierców czy nieuprawnionych do zachowku.

Trudno także wymagać, że każdy człowiek podczas rozporządzania swoim majątkiem będzie miał na uwadze konieczność zapewnienia swoim przyszłym zstępnym utrzymania. W związku z tym zaliczeniu nie podlegają też darowizny przekazane, zanim spadkodawca doczekał się dzieci lub zawarł związek małżeński [iv].

Darowizna na poczet zachowku

Kolejny moment, kiedy darowizny będą istotnym elementem wyliczeń jest zaliczenie darowizny na poczet zachowku. Warto zauważyć, że w razie, gdyby do spadkobrania doszli wnukowie spadkodawcy, darowizna przekazana ich rodzicom, także będzie podlegać zaliczeniu.

Ewentualne niejasności w tej kwestii wynikające z lakoniczności przepisów ustawy, jednoznacznie rozwiały sądy (I ACa 884/14: Wskutek otrzymanych przez powódkę darowizn od spadkodawcy, jej roszczenia z tytułu  zachowku zostały w całości zaspokojone).

Jak ustalić wartość darowizny?

Zgodnie z literalnym brzmieniem ustawy, wartość darowizny ustalamy zgodnie z momentem jej dokonania. Jest to chwila zamknięcia rozprawy w procesie o zachowek (art. 316 § 1 KPC). W analogiczny sposób ustalamy wartość darowizny zaliczanej na zachowek.

Wartość darowizny ustalamy mając na względzie również naturalną dla gospodarki inflację. Gdyby rozumieć ten przepis dosłownie, okazałoby się, że sytuacja osoby jednocześnie obdarowanej oraz uprawnionej do zachowku różniłaby się w zależności od tego, czy darowizna była dokonana poprzez przeniesienie własności nieruchomości, czy przekazanie określonej sumy pieniężnej.

Przykład

Spadkodawca pozostawił troje dzieci: A, B, C. Przed śmiercią przeniósł własność nieruchomości wartej 300 000 zł na A, natomiast B przekazał na konto kwotę 300 000 zł. Jeśli otwarcie spadku nastąpi wiele lat później, wobec spadku wartości pieniądza, do substratu zachowku zostałaby zaliczona suma o znacznie mniejszej wartości realnej, co zmniejszy potencjalną wysokość zachowku. Ponadto w takiej sytuacji B mógłby się domagać od A uzupełnienia zachowku, jeśli wartość działki na przestrzeni lat się zwiększyła. Prowadzi to do nieuzasadnionego rozróżnienia między sytuacją poszczególnych obdarowanych.

Wobec tego w judykaturze ugruntował się pogląd, że w drugiej sytuacji nie jest konieczne posługiwanie się wartością nominalną, a sąd może dokonać waloryzacji (SN III CZP 34/86, I ACa 884/14). W razie powstania innych, oczywistych niesprawiedliwości, sąd może korygować sposób obliczania wartości darowizny, posługując się konstrukcją nadużycia prawa podmiotowego (art.5 k.c.)

Odpowiedzialność obdarowanego

Z prawa do zachowku wynika także roszczenie uzupełnienie zachowku. Oznacza to, że uprawniony może żądać od obdarowanego sumy koniecznej dla uzupełnienia zachowku. Oczywiście może zdarzyć się tak, że kwota ta pochłonie całą darowiznę.

W praktyce do takiej sytuacji dochodzi dość rzadko, ponieważ z podobnym roszczeniem w pierwszej kolejności należy zwrócić się do spadkobiercy, a jeżeli ten nie jest w stanie wydać odpowiedniej kwoty – do uprawnionego z tytułu zapisu windykacyjnego.[v]

Przepis artykułu 1000 k.c. służy zatem głównie do zniechęcania do prób obchodzenia przepisów o zachowku poprzez darowizny. Należy jednak mieć na uwadze, że odpowiedzialność ponoszą tylko te osoby, których darowizny zostały doliczone do spadku.

Sprzedana darowizna a zachowek

Obdarowany odpowiada do wysokości wzbogacenia. Nie zwalnia z odpowiedzialności wyzbycie się wzbogacenia w okresie, w którym obdarowany powinien liczyć się z obowiązkiem pokrycia roszczenia o zachowek. W razie zaistnienia takiej potrzeby może on zwolnić się z obowiązku wyrównania zachowku, poprzez wydanie przedmiotu darowizny, oczywiście jeżeli ten pozostaje w nieuszkodzonym i niezniekształconym stanie.

Co więcej, zgodnie z wyrokiem SN I CSK 381/17, w razie śmierci obdarowanego przed otwarciem spadku, zobowiązanie do uzupełnienia zachowku przechodzi na jego zstępnych.

W wyroku Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 04.12.2014 (I ACa 1223/14), granice odpowiedzialności zostały określone: Osoby obdarowane, które nie należą do kręgu uprawnionych do zachowku ponoszą odpowiedzialność jeżeli darowizna została dokonana przed mniej niż dziesięcioma laty licząc od otwarcia spadku oraz istnieje wzbogacenie będące skutkiem darowizny. Granice odpowiedzialności wyznacza wartość tego wzbogacenia. Natomiast granice wzbogacenia należy ustalać biorąc pod uwagę korzyści uzyskane bezpośrednio z darowizny oraz ewentualne surogaty uzyskane w zamian za tę korzyść.

Obliczanie zachowku

Chcąc dowiedzieć się, ile powinna wynosić kwota zachowku należy dokonać kilku obliczeń. Ustawa wskazuje, że wynosi on (dla osób niezdolnych do pracy i małoletnich) lub ewentualnego udziału spadkowego. Zatem:

[* udział spadkowy * substrat zachowku – (darowizny + zapisy windykacyjne).

Udział spadkowy jest zależny od tego, który krąg spadkobierców należy wziąć pod uwagę. Np. jeżeli spadkodawca pozostawił żonę: Z oraz 4 dzieci: A, B, C i D, to wtedy: Z otrzyma, natomiast każde z dzieci:  *  = .

Natomiast sposób obliczenia substratu zachowku polega na ustaleniu czynnej wartości spadku. Składa się na nią wartość stanu czynnego spadku, od której należy odjąć wartość stanu biernego, czyli długów spadkowych, przy czym wartość darowizny jako substratu obliczenia zachowku winna być ustalona na dzień orzekania (…)[vi].

W obliczeniach nie bierze się pod uwagę podatku od spadku, ponieważ jest to własne zobowiązanie publicznoprawne spadkobiercy. Poza tym, wypłacony zachowek pomniejsza zobowiązanie podatkowe spadkobiercy.[vii]

Jak wyegzekwować zachowek

Roszczenie o zachowek jest roszczeniem majątkowym [viii], zatem podlega rozstrzygnięciu w postępowaniu procesowym (art. 13§1 k.p.c.), a nie w ramach postępowania o dział spadku.[ix]

Do pisma oprócz dokumentów świadczących o darowiznach czy zapisach, musimy dołączyć postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku albo akt poświadczenia dziedziczenia, akt zgonu spadkodawcy i akt urodzenia uprawnionego do zachowku.

Musimy mieć na uwadze krótki termin przedawnienia możliwości dochodzenia roszczenia. Co do zasady [x] jest to pięć lat od otwarcia spadku (śmierci spadkodawcy). Należy zaznaczyć, że okoliczność późniejszego dowiedzenia się o testamencie nie ma wpływu na upływ tego terminu.

Judykatura jednak nieco złagodziła ten przepis, umożliwiając nieuwzględnienie zarzutu przedawnienia, powołując się na nadużycie prawa podmiotowego z art. 5 k.c. [xi. Termin przedawnienia nie biegnie, dopóki uprawniony do zachowku jest uważany z mocy prawomocnego postanowienia sądu za spadkobiercę testamentowego [xii]. Termin ten zostanie przerwany poprzez zgłoszenie przez uczestnika postępowania o stwierdzenie nabycia spadku zarzutu nieważności testamentu [xiii].

Ponadto, według wyr. SN z 11.2.2015 r. (I CSK 753/13, Legalis), wniosek o stwierdzenie nabycia spadku złożony przez osobę uprawnioną na podstawie ustawy, przerywa bieg terminu przedawnienia jego roszczenia o zachowek należny od spadkobiercy. Stanowisko to odnosi się wprost do roszczenia o zachowek spadkobiercy ustawowego powołanego do dziedziczenia z ustawy przeciwko innemu spadkobiercy ustawowemu.

Przedawnienie prawa do zachowku

W sytuacji gdy nie został sporządzony testament, ale spadkodawca rozporządził całym swoim majątkiem w drodze darowizn, wówczas roszczenie o zachowek przedawnia się w ciągu pięć lat liczonych od śmierci spadkodawcy (art. 1007 KC).

Zobacz też:

Pozew o zachowek – opłaty

W pozwie o zachowek należy wpisać wartość przedmiotu sporu, czyli w tym przypadku kwotę należnego zachowku, jaka została obliczona. Jeżeli kwota ta przekracza 20 000 zł, to opłata sądowa będzie wynosiła jej 5%.

Często konieczne będzie także powołanie biegłego, np. dla wyceny nieruchomości, która była przedmiotem darowizny. Koszty jego wynagrodzenia pokrywają strony. W przypadku, gdy powód przegra sprawę, sąd może zasądzić od niego zwrot kosztów procesowych poniesionych przez pozwanego.

Wobec powyższego warto zastanowić się nad wcześniejszym wystosowaniem do zobowiązanego wezwania do zapłaty zachowku. Jest to przydatne przy udowodnieniu podczas pozwu podjęcia próby ugody. Umożliwia nam również naliczenie odsetek po upływie terminu na spełnienie żądania oraz może pozwoli nam w ogóle uniknąć drogi sądowej.

Darowizna a zachowek – podsumowanie

Na marginesie musimy dodać, że do pomysłów obchodzenia przepisów o zachowku należy podchodzić ostrożnie. Do jednego z nich należy zawarcie umowy dożywocia (przekazanie własności nieruchomości w zamian za dożywotnie utrzymanie) zamiast darowizny. Taka umowa zawarta dla pozoru, może zostać uznana za nieważną (art.83§1k.c.), a w efekcie przedmiotowa nieruchomość nadal będzie doliczana do substratu zachowku (zob. I ACa 462/13, Legalis).

Ciekawe jednak wydaje się orzeczenie Sądu Apelacyjnego w Warszawie [xiv], który w sprawie, w której spadkodawczyni wydała córce 15 000 zł w ramach umowy pożyczki, która nie została spłacona, kwota ta nie podlegała zaliczeniu na poczet zachowku, jako darowizna.

[i] tak np. I ACa 1721/14 – wyrok SA Łódź z dnia 22-05-2015, Legalis

[ii]Doliwa A. w Kodeks cywilny. Komentarz, (red. Załucki M.) Warszawa 2020, wyd. 2

[iii]Księżak P.w Kodeks cywilny. Komentarz, (red.)OsajdaWarszawa 2020, wyd. 26

[iv]Gniewek E., Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 2019, wyd 9

[v] Sokołowski T.,Kodeks cywilny T. III Komentarz, red. Gutowski Warszawa 2019, wyd. 2

[vi]I ACa 661/16 – wyrok SA Katowice z dnia 07-10-2016

[vii]Kordasiewicz B. SPP T. 10, Warszawa 2015, Rozdział XII. Zachowek, s. 1804

[viii]Góra-Błaszczykowska A. w Kodeks postępowania cywilnego. Tom I B. Komentarz. Art. 425–729, Warszawa 2020

[ix]Przepis nie wskazuje na możliwość rozstrzygnięcia w postępowaniu działowym o zachowku, roszczenia te rozpoznawane są w odrębnym procesie (post. SN z 31.8.1966 r., III CR 156/66, SNCP 1967, Nr 2, poz. 35, Legalis).

[x]I ACa 1295/14, Legalis

[xi]zob. wyr. SA w Białymstoku z 8.2.2017 r., I ACa 756/16, Legalis

[xii] III CZP 102/71, Legalis

[xiii] III CZP 130/71, Legalis

[xiv]V ACa 948/17, Legalis