Mediacja w sprawach rodzinnych

Konflikty rodzinne cechują się wielowątkowością i szczególną trudnością we właściwym rozwiązaniu. Mają ponadto fundamentalne znaczenie dla prawidłowego rozwoju członków rodziny, a także jej samej jako podstawowej komórki życia społecznego. Złożoność konfliktu jest dodatkowo wzmożona silnymi emocjami jego uczestników, wynikającymi z emocjonalnego zaangażowania w rozwój rodziny, a to utrudnia racjonalne dostrzeżenie problemu. Pomocna w takich przypadkach może okazać się mediacja rodzinna.

Czym jest mediacja?

Mediacja jest jednym ze sposobów pozasądowego rozwiązywania sporów. To dobrowolna i niesformalizowana metoda dochodzenia do polubownego załatwienia sprawy przy udziale bezstronnego mediatora. Postępowanie mediacyjne jest poufne, co oznacza, że mediator nie może ujawniać żadnych informacji uzyskanych od stron w ramach pomagania dojścia do porozumienia, a także ustalenia mediacji nie mogą być, bez zgody stron, brane pod uwagę przez sąd podczas sformalizowanego rozpoznania sprawy.

Mediacja może toczyć się zarówno przed wszczęciem postępowania sądowego, jak i w jego trakcie. W przypadku dojścia przez strony do ugody możliwe jest uniknięcie przymusowego rozstrzygnięcia sprawy przez sąd, a strony mają większą kontrolę nad kształtem swoich przyszłych praw i obowiązków. Postępowania mediacyjne najczęściej są prowadzone przez mediatorów wpisanych na listę prowadzoną przez prezesa sądu okręgowego.

W których sprawach rodzinnych można prowadzić mediację, a w których nie można?

Postępowanie mediacyjne może być prowadzone we wszystkich sprawach, w których zawarcie ugody jest dopuszczalne. Chodzi tu o sprawy, których charakter pozwala na ugodowe załatwienie sprawy, oraz sprawy, które nie zostały wprost wyłączone z możliwości ugodowego załatwienia. Przede wszystkim możliwe jest prowadzenie postępowania mediacyjnego, gdy jego przedmiotem są: zaspokojenie potrzeb rodziny, alimenty, sposoby sprawowania władzy rodzicielskiej po rozwodzie, kontakty z dziećmi i sprawy majątkowe między małżonkami. Postępowaniem mediacyjnym można też objąć rozstrzygnięcie w istotnych sprawach dziecka (np. kwestie ustalenia stałego miejsca pobytu dziecka, zmiany jego imienia lub nazwiska, wydania paszportu czy poddania planowemu zabiegowi operacyjnemu).

Mediacja nie jest natomiast dopuszczalna w sprawach o ustalenie ojcostwa lub macierzyństwa, zaprzeczenie ojcostwa, przysposobienie czy rozwiązanie przysposobienia. Są to bowiem sprawy, w których liczy się prawidłowe ustalenie stanu cywilnego, a więc wykluczone jest swobodne rozstrzygnięcie sporu przez jego strony.

Praktyka pokazuje, że mediacja, choć dopuszczalna, jest niewskazana w niektórych innych sprawach. Chodzi tu między innymi o przypadki, gdy:

• w domu rodzinnym była stosowana przemoc lub grożono jej użyciem;
• jedna ze stron jest uzależniona od alkoholu, leków lub środków odurzających;
• jedna ze stron cierpi na poważną chorobę lub ciężkie zaburzenie psychiczne.

Są to bowiem sytuacje, w których nawiązanie prawidłowego kontaktu między stronami nie będzie możliwe z powodów emocjonalnych lub obiektywnych, związanych z niemożnością właściwego postrzegania rzeczywistości.

Jakie są zalety postępowania mediacyjnego w sprawach rodzinnych?

Ugoda, która jest efektem zakończonego pozytywnie postępowania mediacyjnego, może zostać ukształtowana znacznie swobodniej niż orzeczenie sądu. O ile sąd będzie opierał się na przepisach prawa, o tyle postanowienia ugody mogą wynikać także z zasad słuszności i uwzględnienia konkretnych interesów strony. Przykładowo, w razie sporu między rodzicami dotyczącego istotnych spraw dziecka sąd będzie mógł jedynie wskazać, na czym ma polegać rozstrzygnięcie sprawy (np. że dziecko może zostać poddane hospitalizacji psychiatrycznej), podczas gdy w ramach mediacji rodzice będą mogli ustalić techniczne szczegóły dotyczące rozstrzygnięcia sprawy (np. w którym szpitalu dziecko ma być hospitalizowane, kto będzie finansował koszty leczenia prywatnego).

Warto również podkreślić, że sprawne prowadzenie mediacji z reguły zakończy się szybciej niż postępowanie sądowe, a także będzie się wiązało z niższymi kosztami niż w przypadku postępowania sądowego. Koszty mediacji ze skierowania sądu bowiem co do zasady pokrywają strony po połowie, chyba że ustalą inny sposób poniesienia kosztów, a w przypadku gdy co najmniej jedna ze stron jest zwolniona z kosztów, sąd ustala należną kwotę i wypłaca ją mediatorowi. Natomiast koszty mediacji umownej są pokrywane przez strony zgodnie z ustaleniami poczynionymi z mediatorem. Co więcej, mediacja pozwoli na obniżenie poziomu negatywnych emocji i przez to ułatwi dostrzeżenie wspólnego celu, a w niektórych przypadkach pozwoli na zbliżenie emocjonalne stron.

Jak sprawa trafia do mediacji?

Mediacja może być prowadzona jeszcze przed wszczęciem postępowania sądowego, a także już po jego wszczęciu, co następuje na mocy postanowienia sądu. Gdy strony postanawiają uczestniczyć w postępowaniu mediacyjnym bez skierowania sądu, same wybierają mediatora. Inaczej jest w przypadku skierowania na mediację przed sąd – mediator zostaje wyznaczony w postanowieniu, jeśli strony same go nie wskazały. Jednakże prowadzenie mediacji zawsze wymaga zgody zwaśnionych stron.

Jak przebiega mediacja w sprawach rodzinnych?

Jeśli postępowanie mediacyjne jest prowadzone na podstawie postanowienia sądu, mediator skontaktuje się ze stronami w celu ustalenia terminu i miejsca spotkania. Mediacja będzie prowadzona wyłącznie w obecności mediatora, który będzie dążył do wypracowania porozumienia. Specyfika mediacji w sprawach rodzinnych polega na tym, że w niektórych przypadkach dopuszczalna, a nawet konieczna może być obecność dziecka i jego wysłuchanie. Zgodnie z przepisami Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego rodzice przed powzięciem decyzji w ważniejszych sprawach dotyczących osoby lub majątku dziecka powinni je wysłuchać, jeżeli rozwój umysłowy, stan zdrowia i stopień dojrzałości dziecka na to pozwala, oraz uwzględnić w miarę możliwości jego rozsądne życzenia. W szczególności dotyczy to dzieci starszych, które mają możliwość oczekiwania, by ich propozycje zostały uwzględnione.

Mediacja prowadzona na podstawie postanowienia sądu może trwać do 3 miesięcy. Na zgodny wniosek stron lub z innych ważnych powodów można przedłużyć ten termin, o ile postępowanie będzie zmierzało do ugodowego załatwienia sprawy.

Jak może zakończyć się mediacja rodzinna?

Postępowanie mediacyjne zmierza do zawarcia ugody, która zastępuje orzeczenie sądu. Ugoda załatwia sprawę podobnie do rozstrzygnięcia sądowego i po jej zatwierdzeniu przez sąd wywołuje skutki prawne. Ugoda zawarta przed mediatorem, którą zatwierdzono przez nadanie jej klauzuli wykonalności, jest tytułem wykonawczym, a zatem możliwe jest natychmiastowe egzekwowanie wierzytelności z niej wynikających.

Mediacja może zakończyć się także niewypracowaniem porozumienia, co prowadzi do rozpoznania sprawy przez sąd na zasadach ogólnych. W takim przypadku okoliczności ujawnione podczas postępowania mediacyjnego nie będą mogły być ujawnione przez mediatora, chyba że strony wyrażą na to zgodę, a zatem trudności w dojściu do porozumienia nie będą skutkowały wyciągnięciem negatywnych konsekwencji przez sąd.

Czasami pozytywne zakończenie mediacji może poprzedzać wydanie wyroku sądowego. Chodzi tu przede wszystkim o przypadek, gdy w wyroku orzekającym rozwód sąd rozstrzyga o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem obojga małżonków i kontaktach rodziców z dzieckiem oraz orzeka, w jakiej wysokości każdy z małżonków jest obowiązany do ponoszenia kosztów utrzymania i wychowania dziecka. Sąd uwzględnia pisemne porozumienie małżonków o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem po rozwodzie, jeżeli jest ono zgodne z dobrem dziecka. Pozostawienie obojgu rodzicom władzy rodzicielskiej jest uzależnione od przedstawienia przez nich porozumienia co do zasad sprawowania wspólnej opieki, czyli tzw. planu wychowawczego, który może być wypracowany w ramach mediacji. W braku porozumienia sąd, uwzględniając prawo dziecka do wychowania przez oboje rodziców, rozstrzyga o sposobie wspólnego wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem po rozwodzie. Sąd może powierzyć wykonywanie władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców, ograniczając władzę rodzicielską drugiego do określonych obowiązków i uprawnień w stosunku do osoby dziecka, jeżeli dobro dziecka za tym przemawia.