Odpowiedzialność karna nieletnich

Odpowiedzialność karna dzieci i młodzieży to zagadnienie trudne, budzące w społeczeństwie wiele kontrowersji i silnych emocji. Na co dzień w mediach słyszy się o młodych osobach dokonujących czynów zabronionych.

W społeczeństwie często dochodzi do mylnego posługiwania się zwrotami określającymi młodych sprawców przestępstw, a mianowicie naprzemiennie używa się pojęcia osoby małoletniej, nieletniej i młodocianej.

• Kiedy więc mamy do czynienia z małoletnim, nieletnim, a kiedy z młodocianym?

MAŁOLETNI

Choć Kodeks Karny często posługuje się pojęciem małoletniego, to mimo to nie znajdziemy
w jego treści definicji tego słowa. Taka definicja została natomiast zawarta w art. 10 Kodeksu Cywilnego. Zgodnie z nią małoletnim jest osoba, która nie ukończyła 18 roku życia. W prawie karnym pojęcie to używane jest jedynie w celu określenia przedmiotu czynności wykonawczej lub pokrzywdzonego, nigdy zaś w stosunku do sprawcy.

NIELETNI

Definicję słowa nieletni odnajdziemy w Kodeksie Karnym i zgodnie z jego art. 10 „nieletnim” będzie osoba, która w chwili popełnienia czynu zabronionego nie ukończyła 17 roku życia.

MŁODOCIANY

Definicję „młodocianego” odnajdziemy natomiast w art. 115 §10 Kodeksu Karnego, zgodnie z którą:

Art. 115

§ 10.

Młodocianym jest sprawca, który w chwili popełnienia czynu zabronionego nie ukończył 21 lat i w czasie orzekania w pierwszej instancji 24 lat.

• Za jakie przestępstwa może odpowiadać nieletni?

Kwestię tę reguluje wspomniany już art. 10 Kodeksu Karnego, który statuuje naczelną zasadę, zgodnie z którą, jeżeli sprawca w chwili popełnienia czynu ma ukończone 17 lat, może odpowiadać za każde przestępstwo określone przepisami karnymi oraz za każde wykroczenie.

Ustawa statuuje natomiast dwa wyjątki od przytoczonej wyżej zasady.

Pierwszy wyjątek stanowi, że jeżeli w chwili popełnienia czynu sprawca ma ukończone 15 lat, wówczas może odpowiadać karnie jak osoba dorosła (z pewnymi odstępstwami) na zasadach przewidzianych w kodeksie karnym, ale tylko w odniesieniu do enumeratywnie wymienionych w art. 10 §2 Kodeksu Karnego przestępstw, a mianowicie:

• zamachu na życie Prezydenta (art. 134 k.k.);
• zabójstwa człowieka (art. 148 § 1, 2 lub 3 k.k.);
• spowodowania ciężkiego uszczerbku na zdrowiu (art. 156 § 1 lub 3 k.k.);
• spowodowania zdarzenia, które zagraża życiu lub zdrowiu wielu osób albo mieniu w wielkich rozmiarach: pożaru, eksplozji materiałów wybuchowych (art. 163 § 1 lub 3 k.k.);
• zawładnięcia statkiem wodnym lub powietrznym (art. 166 k.k.);
• katastrofy w ruchu lądowym (art. 173 § 1 lub 3 k.k.);
• zgwałcenia wspólnie z inną osobą, wobec małoletniego poniżej lat 15, wobec wstępnego, zstępnego, brata lub siostry (art. 197 § 3 lub 4 k.k.);
• czynnej napaści na funkcjonariusza publicznego, w wyniku której nastąpił skutek w postaci ciężkiego uszczerbku na zdrowiu funkcjonariusza publicznego lub osoby do pomocy mu przybranej (art. 223 § 2 k.k.);
• wzięcia zakładnika (art. 252 § 1 lub 2 k.k.);
• rozboju (art. 280 k.k.);

Samo popełnienie jednego w wymienionych wyżej przestępstw przez osobę, która nie ukończyła 15 roku życia nie jest jednak wystarczające do traktowania jej w postępowaniu karnym jak osobę dorosłą. Konieczne jest także, aby przemawiały ku temu okoliczności sprawy, stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste.

W opisanym przypadku, orzeczona takiemu sprawcy kara nie może przekroczyć 2/3 górnej granicy ustawowego zagrożenia przewidzianego za przypisane sprawcy przestępstwo. Ponadto w takiej sytuacji sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary.

• NOWELIZACJA ART. 10 KK (Ustawa z dnia 7 lipca 2022 r. o zmianie ustawy Kodeks Karny oraz niektórych innych ustaw) wchodząca w życie 1 października 2023 r.

W art. 10 §2 Kodeksu Karnego do katalogu przestępstw, za które odpowiada nieletni po ukończeniu 15 roku życia ustawodawca dodaje przestępstwo uregulowane w art. 197 §1 oraz §5, tj. zgwałcenie oraz zgwałcenie, którego następstwem jest śmierć człowieka.

Ustawodawca dodaje także §2a do przytoczonego artykułu, o treści:

Art. 10

§ 2a.

Nieletni, który po ukończeniu 14 lat, a przed ukończeniem 15 lat, dopuszcza się czynu zabronionego określonego w art. 148 § 2 lub 3, może odpowiadać na zasadach określonych w tym kodeksie, jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają oraz zachodzi uzasadnione przypuszczenie, że stosowanie środków wychowawczych lub poprawczych nie jest w stanie zapewnić resocjalizacji nieletniego.

Drugi z wyjątków od naczelnej zasady dotyczącej wieku sprawcy statuuje art. 10 §4 Kodeksu Karnego.

Art. 10

§ 4.

W stosunku do sprawcy, który popełnił występek po ukończeniu lat 17, lecz przed ukończeniem lat 18, sąd zamiast kary stosuje środki wychowawcze, lecznicze albo poprawcze przewidziane dla nieletnich, jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają.

• Wymiar kary dla nieletniego i młodocianego – prymat celu wychowawczego kary

Art.  54. 

§ 1. 

Wymierzając karę nieletniemu albo młodocianemu, sąd kieruje się przede wszystkim tym, aby sprawcę wychować.

§ 2. 

Wobec sprawcy, który w czasie popełnienia przestępstwa nie ukończył 18 lat, nie orzeka się kary dożywotniego pozbawienia wolności.

Sąd wymierzając karę nieletniemu oraz młodocianemu sprawcy kieruje się przede wszystkim względami wychowawczymi, dlatego też Kodeks Karny statuuje bezwzględny zakaz wymierzania takiemu sprawcy kary dożywotniego pozbawienia wolności.

• Kiedy nieletni będzie odpowiadał przed sądem rodzinnym?

Osoba, która ukończyła 15, a nie ukończyła 17 roku życia i dopuściła się przestępstwa innego niż wymienione w art. 10 §2 Kodeksu Karnego będzie mogła odpowiadać za swój czyn wyłącznie na podstawie Ustawy z dnia 9 czerwca 2022 r. o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich. Na takich samych zasadach odpowiedzialność poniesie sprawca, który w momencie popełnienia czynu zabronionego miał ukończone 13 lat.

W stosunku natomiast do osób, które ukończyły 10 rok życia możliwe jest wszczęcie postępowania w sprawach o demoralizację.

Główną odmiennością pomiędzy odpowiedzialnością sprawcy na podstawie przepisów Kodeksu Karnego a Ustawy o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich jest katalog kar i środków, za pomocą których oddziałuje się na skazanego. Sąd rodzinny nie stosuje bowiem kar takich jak pozbawienie wolności, ograniczenie wolności czy grzywna, lecz środki wychowawcze, lecznicze lub poprawcze. Postępowanie wobec takich sprawców nakierowane jest bowiem przede wszystkim na wywarcie korzystnego wpływu na zachowanie i osobowość nieletniego sprawcy przy jednoczesnym uwzględnieniu jego dobra.