Odszkodowanie i zadośćuczynienie od Skarbu Państwa za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie
Niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie mogą rodzić rozmaite skutki, które będą oddziaływać na sferę psychiczną oraz finansową osoby skazanej, tymczasowo aresztowanej lub zatrzymanej. Polskie prawo przewiduje możliwość uzyskania odszkodowania i zadośćuczynienia w takiej sytuacji.
Czym różni się odszkodowanie od zadośćuczynienia?
Odszkodowanie i zadośćuczynienie przysługują od Skarbu Państwa. W pierwszej kolejności należy odróżnić odszkodowanie od zadośćuczynienia, ponieważ każda z tych instytucji prawnych rekompensuje odmienny charakter „strat”. Odszkodowanie odnosi się do poniesionej szkody. Natomiast zadośćuczynienie zasądza się za doznaną krzywdę. Szkoda oraz krzywda muszą, zgodnie z art. 552 § 1 Kodeksu postępowania karnego, wynikać z wykonania w całości lub w części kary lub środka zapobiegawczego, których poszkodowany nie powinien ponieść.
W orzecznictwie wskazuje się, że „krzywda stanowiąca szkodę niemajątkową dotyczy w szczególności sfery psychiki danej osoby i jej przeżyć wewnętrznych. Zadośćuczynienie, wobec niewymierności szkody niemajątkowej, ma zrównoważyć negatywne przeżycia i jest swoistego rodzaju rekompensatą za naruszenie dóbr osobistych. Powinno mieć charakter kompensacyjny, wobec czego jego wysokość z jednej strony musi przedstawiać wartość ekonomicznie odczuwalną, z drugiej strony powinno być utrzymane w rozsądnych granicach. Nie może jednak stanowić nieuzasadnionego wzbogacenia się osoby wnioskującej” (wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 9.06.2020 r., II AKa 393/19). Zadośćuczynienie wiąże się z cierpieniem psychicznym, bólem, którego oskarżony doświadczył wskutek niesłusznego skazania, tymczasowego aresztowania lub zatrzymania,
Natomiast „pojęcie szkody jest tożsame z pojęciem, które wypracowano w prawie cywilnym. Powszechnie przyjmuje się tzw. metodę dyferencyjną ustalania wysokości szkody materialnej, czyli ustalenie różnicy między stanem majątkowym obecnym a stanem majątkowym, jaki by istniał, gdyby nie wystąpiło zdarzenie wywołujące szkodę. Zgodnie z art. 361 § 2 KC szkoda polega na stracie, którą poszkodowany poniósł oraz na utracie korzyści, które mógłby uzyskać, gdyby zdarzenia wywołującego szkodę nie było” (wyrok Sądu Najwyższego z 15.10.2020 r., II KK 16/20). Odszkodowanie obejmować może utracone korzyści, czyli np. wynagrodzenie, które oskarżony otrzymywałby, gdyby mógł kontynuować swoje zatrudnienie.
Odpowiedzialność Skarbu Państwa za wskazane wyżej błędy wymiaru sprawiedliwości i organów ścigania jest oparta na zasadzie ryzyka. Wystarczającą podstawą do żądania odszkodowania jest stwierdzenie zaistnienia faktu będącego podstawą roszczenia odszkodowawczego bez potrzeby udowodnienia winy konkretnego przedstawiciela władzy publicznej.
Skorzystaj z E-porady prawnej
Zadanie pytania nic Cię nie kosztuje. Wstępna analiza i wycena jest bezpłatna oraz nie zobowiązuje ona do współpracy.
Kiedy przysługuje odszkodowanie i zadośćuczynienie?
Odszkodowanie i zadośćuczynienie za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie i zatrzymanie zostały uregulowane w art. 552 Kodeksu postępowania karnego. Zgodnie z tym przepisem oskarżonemu, który w wyniku wznowienia postępowania, kasacji lub skargi nadzwyczajnej został uniewinniony lub skazany na łagodniejszą karę, służy od Skarbu Państwa odszkodowanie za poniesioną szkodę oraz zadośćuczynienie za doznaną krzywdę, wynikłe z wykonania względem niego w całości lub w części kary, której nie powinien był ponieść. Odszkodowanie i zadośćuczynienie przysługuje również w wypadku niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania lub zatrzymania.
O ile przepisy wymagają, by w przypadku niesłusznego skazania niesłuszność ta została wykazana w drodze wznowienia postępowania, kasacji lub skargi nadzwyczajnej (poprzez uniewinnienie oskarżonego), o tyle w przypadku tymczasowego aresztowania i zatrzymania niesłuszność powinna być niewątpliwa. Niewątpliwa niesłuszność tymczasowego aresztowania występuje zatem w dwóch różnych sytuacjach procesowych. Po pierwsze, ma miejsce wówczas, gdy tymczasowe aresztowanie zastosowano z naruszeniem przepisów prawa. Po drugie – wówczas, gdy w świetle okoliczności znanych w chwili zastosowania tymczasowego aresztowania może być ono oceniane jako słuszne, niemniej w świetle całokształtu okoliczności sprawy, w szczególności treści końcowego orzeczenia okaże się, że stosowanie tego środka zapobiegawczego było zbędne(wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z 5.05.2016 r., II AKa 49/16).
Przedawnienie
Zgodnie z art. 555 Kodeksu postępowania karnego roszczenia o odszkodowanie i zadośćuczynienie przedawniają się po upływie roku od daty uprawomocnienia się orzeczenia dającego podstawę do odszkodowania i zadośćuczynienia, w wypadku tymczasowego aresztowania – od daty uprawomocnienia się orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie, w razie zaś zatrzymania – od daty zwolnienia.
Potrzebujesz konsultacji?
Jesteśmy kancelarią adwokacką z doświadczeniem w prawie karnym. Umów się z adwokatem w celu uzyskania indywidualnej porady.
Wysokość odszkodowania i zadośćuczynienia
Ustalając wysokość odszkodowania za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie i skazanie, sąd stosuje metodę dyferencyjną, która polega na ustaleniu różnicy między stanem majątkowym wnioskodawcy w momencie wyrządzenia szkody a hipotecznym stanem majątkowym, który wystąpiłby, gdyby nie powstała szkoda.
Z kolei przy ustalaniu wysokości zadośćuczynienia za niesłuszne tymczasowe aresztowanie i zatrzymanie sąd bierze pod uwagę, iż zadośćuczynienie powinno być „odpowiednie”, czyli powinno rekompensować zdarzenia związane z niesłusznym tymczasowym aresztowaniem lub zatrzymaniem. Wysokość zadośćuczynienia za niesłuszne tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie ma charakter indywidualny i ma odzwierciedlać stopień dolegliwości dla danej osoby. W orzecznictwie utrwalił się pogląd, że zadośćuczynienie powinno w miarę możliwości naprawiać krzywdę, jaka została wyrządzona przez niesłuszne tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie, nie może mieć charakteru symbolicznego i jednak nie może być jednocześnie wygórowane.
Zadośćuczynienie za szkody niemajątkowe sąd ustala uznaniowo na podstawie oceny zakresu doznanej krzywdy. Sąd uwzględnia również wysokość stopy życiowej wnioskodawcy oraz przeciętną stopę życiową w miejscu zamieszkania niesłusznie skazanego, aresztowanego czy zatrzymanego. Z kolei zadośćuczynienie powinno pozwolić na wydatki konsumpcyjne wyrównujące poczucie niesprawiedliwości wnioskodawcy.
