Utwór inspirowany a utwór zależny

Dynamicznie zmieniająca się rzeczywistość oraz nieustannie powiększający się zasób wytworów ludzkiego intelektu sprawiają, że konieczne jest wprowadzanie do systemów prawnych przepisów regulujących problematykę szeroko rozumianej twórczości oraz wprowadzających odpowiednią ochronę jednostek, którym przysługują prawa do konkretnych utworów.

Z uwagi na różnorodny charakter, jaki może przybrać praca nad poszczególnymi dziełami, przedmiotowe regulacje muszą uwzględniać fakt, że utwory niejednokrotnie pozostają ze sobą we wzajemnej korelacji. Istniejące już dzieła nierzadko stają się fundamentem dla tworzenia kolejnych dzieł, czy to stanowiąc inspirację dla nowych twórców, czy też będąc materiałem, który podlegać będzie mniej lub bardziej zaawansowanej przeróbce utworu pierwotnego. 

W obliczu mnóstwa istniejących już utworów oraz nieprzerwanego procesu powstawania kolejnych należy odpowiedzieć pytanie, gdzie leży granica między utworem inspirowanym a utworem zależnym, pozostającym w permanentnej relacji z utworem pierwotnym.

Jest to szczególnie istotne z perspektywy osoby pracującej nad nowym utworem, gdyż nieznajomość odpowiednich przepisów prawnych może doprowadzić do sytuacji, w której twórca zostanie posądzony o naruszenie praw autorskich. 

Czym jest utwór w rozumieniu prawa autorskiego?

Dokonanie rozróżnienia między utworem zależnym a utworem inspirowanym wymaga przeanalizowania definicji samego utworu.

W tym celu należy odnieść się do ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, zgodnie z którą utwór to każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia. 

Wskazuje się, że będąc wytworem intelektualnej działalności człowieka utwór powinien nosić znamiona oryginalności oraz indywidualności. Jako oryginalne określić można to, co jest nowe oraz stworzone samodzielnie. Z kolei cechę indywidualności, zgodnie z teorią statystycznej jednorazowości, nosi utwór, wobec którego istnieje niewielkie prawdopodobieństwo, iż ktoś inny takie dzieło już w przeszłości stworzył.

Definicja ustawowa podkreśla, że dla powstania utworu irrelewantna jest jego wartość (czy to wyrażona w pieniądzu, czy określająca znaczenie artystyczne bądź sentymentalne) oraz stopień jego użyteczności. Wielokrotnie podkreślano to już w orzecznictwie, jak chociażby w jednym z wyroków Sądu Najwyższego. O powstaniu prawa autorskiego nie decyduje wartość opracowanego dzieła, kluczowe jest, aby utwór cechował element twórczości autora (wyrok z dnia 5 marca 1971 r., I CR 593/70, LEX).

Dla powstania utworu, któremu będzie przysługiwała prawnoautorska ochrona, istotne jest, aby posiadał on cechy dystynktywne, wyróżniające go spośród istniejących dzieł. Podkreślić należy, że wymóg ten nie oznacza niedopuszczalności korzystania z istniejącego dorobku kulturowego.

Oczywiste jest, że działalność intelektualna człowieka odwołuje się do zastanej rzeczywistości i czerpie z tego, z czym jednostka ma styczność w swoim życiu. Jak podkreślił w jednym ze swoich orzeczeń Sąd Najwyższy nie stanowi przeszkody w uznaniu za utwór okoliczność, że wykorzystano w nim elementy ogólnie dostępne. Jako takie elementy nie są objęte ochroną, gdyż utworem może być kompilacja powszechnie dostępnych danych, byleby sposób doboru, segregacji, ujęcia lub przedstawienia tych danych miał znamiona oryginalności (wyrok z dnia 25 stycznia 2006 r., I CK 281/05, LEX).

Podkreślić należy, że nowo powstałe dzieło może zostać uznane za utwór samoistny w rozumieniu prawa autorskiego pod warunkiem, że nie doszło do przejęcia elementów twórczych z istniejących już utworów.

Ochrona wynikająca z regulacji zawartych w prawie autorskim przysługuje z samego faktu stworzenia utworu, a jego autor nie musi podejmować żadnych dodatkowych działań, aby móc w przyszłości skutecznie przeciwstawiać się naruszeniom praw do własnego dzieła.

Przedmiotowa ochrona zaczyna istnieć od chwili ustalenia utworu, a więc wówczas, gdy utwór przybiera taką postać, że osoby trzecie potencjalnie mogą się z nim zapoznać.

Należy również zaznaczyć, iż ochronie nie podlegają odkrycia, idee, procedury, metody i zasady działania ani koncepcje matematyczne, a jedynie sposób wyrażenia, co również znajduje potwierdzenie w orzecznictwie: Trafnie w tym zakresie sąd pierwszej instancji wskazał, że ochroną prawa autorskiego nie są objęte idee i pomysły. Ochrona prawnoautorska nie dotyczy samego pomysłu, ale jego konkretnej realizacji. (wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 8 października 2013 r., I ACa 1233/12, LEX)

Cechy charakterystyczne utworu zależnego

W rozumieniu ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych mianem utworu zależnego określa się opracowanie cudzego utworu, którym jest m.in. tłumaczenie, przeróbka czy adaptacja. Bezpośrednio z treści przepisów wynika, że taki utwór, tak samo jak utwór macierzysty, stanowi przedmiot prawa autorskiego. 

Aby można było mówić o utworze zależnym, powinien on spełniać „podstawowe” cechy utworu

• musi stanowić wytwór intelektualnej działalności człowieka,
• mieć charakter indywidualny i być ustalony w pewnej postaci, umożliwiającej osobom trzecim zapoznanie się z nim.
• odznaczać się twórczym charakterem, co znajduje potwierdzenie w orzecznictwie:
  
  Wymaganie “twórczego” charakteru, w rozumieniu prawa autorskiego, dotyczy również opracowania, co oznacza, że także dzieło zależne musi spełniać zasadniczy warunek przyznania mu ochrony autorskiej, czyli być rezultatem twórczości (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 listopada 2006 r., IV CSK 203/06, LEX).
  
  W tym samym wyroku wskazano, że twórcze opracowania cudzego (macierzystego) utworu podlegają pełnej ochronie i ochrona autora opracowania rozciąga się na opracowanie jako całość.

Stworzenie utworu zależnego charakteryzuje się zatem przejęciem elementów twórczych z innego dzieła, podlega jednak samodzielnej ochronie, niezależnej od dzieła, w które się twórczo ingeruje.

Jak podkreślił Sąd w przytoczonym wyroku“zależność” dzieła ujawnia się w stosunkach wewnętrznych pomiędzy autorami dzieła macierzystego i opracowania (…).  Nie powoduje ona natomiast ograniczeń w stosunkach zewnętrznych(…). Dzieło zależne jest, jako całość, odrębnym utworem, a twórcy opracowania przysługują wszystkie roszczenia o ochronę praw autorskich do dzieła zależnego.

W nawiązaniu do powyższego należy stwierdzić, że utwór zależny jest autonomicznym dziełem, a jego autorowi przysługują wszelkie prawa osobiste i majątkowe określone w ustawie o prawie autorskim.

Czas trwania praw autorskich

Przede wszystkim czas trwania autorskich praw majątkowych do utworu zależnego, podobnie jak do utworu, z którego zaczerpnięto elementy twórcze, trwa zasadniczo 70 lat i ochrona tych praw nie wygasa wraz z wygaśnięciem ochrony praw do utworu pierwotnego.

Jako przykład utworu zależnego można wskazać na adaptację filmową przygód Harrego Pottera czy popularną grę komputerową Wiedźmin powstałą na podstawie powieści o tym samym tytule.

Cechą charakterystyczną utworów zależnych jest to że, jak wskazuje ustawa o prawie autorskim, dopóki trwają autorskie prawa majątkowe do utworu pierwotnego, dopóty rozporządzenie i korzystanie z utworu zależnego wymaga odpowiedniego zezwolenia autora utworu pierwotnego. 

Jest to wyraz koncepcji, zgodnie z którą rozpowszechnianie utworu zależnego nie może naruszać praw autora utworu, z którego przejęto elementy twórcze.

Należy odnotować, że samo stworzenie opracowania nie jest uzależnione od pozyskania przedmiotowej zgody. Ustawa nie wprowadza również żadnego wymogu w zakresie formy, w jakiej zezwolenie powinno być udzielone. Należy przyjąć, że prawidłowe będzie m.in. wyrażenie zgody na piśmie czy też zakomunikowanie jej wyłącznie werbalnie.

Zezwolenie od twórcy utworu pierwotnego

Prezentowane są różne poglądy co do prawnego charakteru zezwolenia, którego udziela twórca utworu pierwotnego. Przyjmowane w tej kwestii stanowiska głoszą, że może mieć ono charakter osobisty, majątkowy bądź mieszany.

Dominuje koncepcja majątkowego charakteru prawa do udzielenia zgody z uwagi na brzmienie ustawy, która głosi, że prawo do udzielenia zezwolenia wygasa wraz z wygaśnięciem majątkowych praw autorskich. Ustawa ta sugeruje powiązanie między tymi dwiema instytucjami.

Należy podkreślić, że udzielenie zgody przez autora utworu pierwotnego w przedmiocie rozporządzania i korzystania z utworu zależnego nie ma charakteru jednorazowego.

Nierzadko dochodzi do sytuacji, gdy jeden utwór staje się fundamentem powstania wielu utworów zależnych. Pozyskanie zezwolenia twórcy jest niezbędne każdorazowo przy okazji powstania nowego opracowania utworu macierzystego. Z brzmienia przepisu ustawy jednoznacznie wynika, że udzielona zgoda dotyczy ściśle określonego opracowania konkretnego utworu.

Utwór inspirowany

Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych jednoznacznie wskazuje, że opracowaniem (utworem zależnym) nie jest utwór, który powstał w wyniku inspiracji cudzym utworem.

W ramach tzw. utworu inspirowanego odnotować można bezpośrednie lub pośrednie przejęcie elementów nietwórczych z istniejącego już dzieła, a więc tych elementów, które nie podlegają prawnoautorskiej ochronie. Będzie to przykładowo inkorporowanie do procesu tworzenia pewnej maniery, czy cech typowych dla określonego stylu, bądź gatunku (cech, które są charakterystyczne np. dla nurtu w sztuce czy dla twórczości konkretnego autora).

Utwór inspirowany a utwór zależny – różnice i podobieństwa

Zasadnicze znaczenie w procesie ustalania, czy mamy do czynienia z utworem inspirowanym, jest rozważenie, co oznacza inspiracja cudzym utworem. Słownik języka polskiego PWN inspirację traktuje jako natchnienie czy zapał twórczy. Intuicyjnie można orzec, że ze zjawiskiem zainspirowania się będziemy mieć do czynienia, gdy cudzy utwór stanie się bodźcem do powstania nowego dzieła, uruchomi twórczą wenę, pobudzi do procesu tworzenia w określonej konwencji. Inspiracja prowadzić może np. do stworzenia kompozycji muzycznej pod wpływem obrazu czy utworu literackiego.

Przykładem takiej inspiracji jest piosenka zespołu Pink Floyd The Gnome, która przedstawia postać charakteryzującą się cechami zbieżnymi z cechami Bilba Bagginsa, bohatera powieści Władca pierścieni. Inny przykład utworu inspirowanego stanowi piosenka Encore, jeszcze raz Jacka Kaczmarskiego powstała pod wpływem obrazu Pawieła Fiedotowa o tytule Encore, jeszcze encore!

Utwór inspirowany, podobnie jak utwór zależny, jest dziełem odrębnym wobec utworu pierwotnego, będącego źródłem inspiracji.

Tym samym autorowi utworu inspirowanego przysługują wszelkie majątkowe i osobiste prawa autorskie określone w ustawie, pod warunkiem oczywiście, że jego dzieło reprezentuje cechy niezbędne do potraktowania go jako utworu.

Musi się zatem odznaczać oryginalnością i indywidualnością, a także spełniać inne wyżej przeanalizowane kryteria.

Ustalenie przesłanek, które w każdym stanie faktycznym umożliwią niebudzącą wątpliwości ocenę, czy dane dzieło jest utworem zależnym, czy też utworem inspirowanym, jest zadaniem niewykonalnym. Granica między tymi dwiema kategoriami utworów jest płynna, dlatego niezbędne jest badanie okoliczności konkretnej sprawy i wnikliwa analiza porównawcza konkretnych dzieł. Fundamentalne znaczenie ma zweryfikowanie danego dzieła pod względem przejęcia elementów twórczych oraz nietwórczych z innego utworu.