Jak nie płacić zachowku? Skuteczne sposoby uniknięcia zachowku

Instytucja prawa spadkowego, jaką jest zachowek, ma na celu ochronę interesów majątkowych osób najbliższych dla spadkodawcy przed następstwami poczynionych przez niego rozrządzeń na wypadek śmierci, jak i skutkami dokonanych za jego życia darowizn. Niejednokrotnie jednak spotykamy się z pytaniem naszych klientów – jak nie płacić zachowku?

Przepisy kodeksu cywilnego stanowią, iż zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy przysługuje roszczenie pieniężne w wysokości odpowiedniego ułamka udziału spadkowego, który przypadałby tym osobom w ramach dziedziczenia ustawowego.

Uzasadnieniem dla tej regulacji jest więź łącząca spadkodawcę z osobami dla niego najbliższymi i związana z tym konieczność dopełnienia powinności moralnych względem rodziny. Powstaje pytanie, czy niezależnie od okoliczności danej sprawy obowiązek zapłaty zachowku ma charakter bezwzględny, czy też w pewnych sytuacjach możliwe jest uniknięcie wypłaty odpowiedniej kwoty osobom uprawnionym?

Komu i w jakiej wysokości przysługuje zachowek?

Krąg osób, którym przysługuje wierzytelność o zapłatę kwoty pieniężnej tytułem zachowku obejmuje zstępnych, małżonka oraz rodziców spadkodawcy.

Przepisy kodeksu cywilnego expressis verbis stanowią, że roszczenie przysługuje wyłącznie wówczas, gdyby wskazane osoby były powołane do spadku z ustawy. Tym samym, rodzicom spadkodawcy będzie przysługiwać wierzytelność o zapłatę zachowku dopiero wówczas, gdy spadkodawca nie pozostawi zstępnych, w takiej bowiem sytuacji do spadku z ustawy powołani się małżonek oraz rodzice spadkodawcy.

Z kolei, gdy dziecko spadkodawcy nie dożyje otwarcia spadku, uprawnienie do zachowku przysługiwać będzie wnukom spadkodawcy bądź dalszym zstępnym.

Należy pamiętać, że osoby uprawnione, które przez spadkodawcę nie zostały powołane do dziedziczenia, w wyniku otrzymania zachowku nie stają się jego spadkobiercami.

Zasady ustalania wysokości zachowku

Proces ustalania przysługującego zachowku wymaga przeprowadzenia kilku obliczeń. Pierwszy etap obejmuje ustalenie udziału spadkowego określonego ułamkiem.

Obliczając udział należy uwzględnić również spadkobierców niegodnych, a także tych, którzy odrzucili spadek. Pominąć zaś trzeba osoby, które zrzekły się dziedziczenia bądź zostały wydziedziczone.

Tak obliczony udział mnoży się przez odpowiedni ułamek – 23, gdy uprawniony jest trwale niezdolny do pracy lub jest nim małoletni zstępny spadkodawcy, w odniesieniu do innych osób ułamek ten wynosi ½. Uzyskana wartość to udział spadkowy, który jest podstawą wyliczenia zachowku.

Drugi etap wymaga określenia pieniężnej wartości spadku, która obejmuje również wartość zapisów windykacyjnych oraz pewnych darowizn. Jest to tzw. substrat zachowku.

Ostatnie działanie wymaga pomnożenia ustalonej wartości pieniężnej spadku przez ułamek określony na pierwszym etapie obliczeń.

Należy pamiętać, że wartość zapisu windykacyjnego, a także darowizny dokonanej przez spadkodawcę na rzecz uprawnionego są zaliczane na poczet należnego mu zachowku.

Podobnie rzecz ma się z kosztami wychowania oraz wykształcenia przekraczających przeciętną miarę w danym środowisku, gdy uprawnionym do zachowku jest zstępny spadkodawcy, z którym poniesione koszty były związane.

Ponadto spadkobierca, na którym ciąży obowiązek wypłacenia zachowku, sam będąc uprawniony do jego otrzymania, powinien mieć na względzie, że jego odpowiedzialność ogranicza się tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek.

Darowizny dokonane przez spadkodawcę a zachowek

Jak już wyżej wskazano, przy ustalaniu wysokości zachowku należy uwzględniać wartość darowizn dokonanych przez spadkodawcę. Dla obdarowanego otrzymanie przysporzenia może mieć w przyszłości niebagatelne znaczenie, gdyż w sytuacji, w której uprawniony do zachowku nie może skutecznie dochodzić zaspokojenia roszczenia ani od spadkobiercy, ani od zapisobiercy windykacyjnego (również w pewnych sytuacjach ponoszącego odpowiedzialność za uzupełnienie zachowku), to właśnie na stronie umowy darowizny spoczywa obowiązek zapłaty zachowku, jednakże wyłącznie w granicach wzbogacenia, jakie nastąpiło na skutek umowy.

Zobacz też:

Powyższe nie dotyczy jednak bezwzględnie wszystkich darowizn, przepisy jednoznacznie wykluczają doliczanie:

• drobnych darowizn, zwyczajowo przyjętych w danych stosunkach;
• darowizn dokonanych na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku, dokonanych na więcej niż 10 lat przed dniem otwarcia spadku.

W przedmiocie uniknięcia płacenia zachowku powyższe ma takie znaczenie, iż osoby w ten sposób obdarowane nie są zobowiązane do zapłaty sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełninia zachowku. Z wnioskowania a contrario wynika, że darowizny dokonane na rzecz spadkobierców i osób uprawnionych do zachowku zawsze będą uwzględniane przy obliczaniu wartości spadku. Wartość dokonanych darowizn nie będzie ponadto dodawana do wartości spadku przy ustalaniu wysokości zachowku należnego:

• zstępnemu, w zakresie darowizn poczynionych przez spadkodawcę w czasie, gdy nie miał zstępnych (chyba że dokonane zostały na mniej niż 300 dni przed urodzeniem się uprawnionego zstępnego);
• małżonkowi, w zakresie umów darowizny zawartych przez spadkodawcę przed dniem zawarcia małżeństwa z tą osobą.

Jak wynika z powyższych informacji, w interesie obdarowanego powinno leżeć dokładne przeanalizowanie przepisów oraz umowy darowizny zawartej ze spadkodawcą, ponieważ regulacje prawne przewidują sytuacje wykluczające dodawanie określonych darowizn do wartości spadku.

Tym samym istnieje szansa, że obdarowany nie będzie zobligowany do zapłaty zachowku na rzecz uprawnionego.

Pozostaje więc pytanie, jak nie płacić zachowku, gdy darowizna wliczana jest do wartości spadku?

Otóż jak wskazują przepisy kodeksu cywilnego, skutecznym sposobem uniknięcia zapłaty jest wydanie osobie uprawnionej przedmiotu darowizny. Niejednokrotnie może być to bardziej opłacalne, zwłaszcza gdy wartość tego przedmiotu jest niższa od wysokości wierzytelności dochodzonej przez uprawnionego do zachowku.

Umowa o dożywocie

Skuteczną metodą uniknięcia zapłaty zachowku może okazać się zawarcie umowy o dożywocie.

Na mocy tej umowy cywilnoprawnej dochodzi do przeniesienia własności oznaczonej nieruchomości w zamian za co nabywca zobowiązuje się do dożywotniego utrzymywania zbywcy.

Jeśli zatem przyszłemu spadkodawcy zależy na tym, aby nieruchomość będąca jego własnością znalazła się w rękach konkretnej osoby, a jednocześnie na tym, aby wartość takiego przysporzenia nie zwiększała substratu zachowku i nie obligowała nabywcy do zapłaty zachowku, warto dopełnić formalności, które doprowadzą do zawarcia ważnej i skutecznej umowy o dożywocie. Wybranie tego sposobu przeniesienia własności nieruchomości uczyni bezpodstawnym żądanie spadkobierców w przedmiocie wliczenia jej wartości do substratu zachowku.

Przepisy prawa spadkowego wymagają doliczenia do wartości spadku przysporzeń bezpłatnych, a więc takich, które nie zobowiązują drugiej strony do świadczenia wzajemnego tj. darowizn oraz zapisów windykacyjnych. W orzecznictwie podkreśla się, że nie może być na równi z nimi traktowana umowa o dożywocie, gdyż nabywca nieruchomości pozostaje zobligowany do utrzymywania zbywcy czy też osób mu bliskich.

Określenie osoby bądź osób, nad którymi ma być roztoczona opieka, a także charakter tej opieki i zakres obowiązków nabywcy powinien być wyraźnie oznaczony w umowie. W przeciwnym wypadku zastosowanie znajdą regulacje kodeksowe.

Ważne:Ze względu na fakt, że umowa o dożywocie przenosi własność nieruchomości konieczne staje się zawarcie jej w formie aktu notarialnego ad solemnitatem.

Wydziedziczenie

Wydziedziczenie kolejny sposób na to, jak nie płacić zachowku. Oznacza ono pozbawienie przez spadkodawcę prawa do zachowku, które powinno w sposób niebudzący wątpliwości wynikać z treści testamentu.

Testator musi nie tylko wskazać osobę, którą chce wydziedziczyć, ale również precyzyjnie określić zachowanie stanowiące przyczynę pozbawienia prawa do zachowku. Kodeks cywilny enumeratywnie wskazuje na przesłanki mogące stanowić podstawę wydziedziczenia.

Powody wydziedziczenia

Postępowanie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego

Pierwszą z nich jest uporczywe postępowanie przez uprawnionego w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego, wbrew woli spadkodawcy. Takie postępowanie to, innymi słowy, prowadzenie nagannego trybu życia, przejawiające się nadużywaniem alkoholu czy substancji psychoaktywnych, pozyskiwaniem środków finansowych z nielegalnych źródeł czy zachowaniami świadczącymi o demoralizacji uprawnionego.

Co istotne, postępowanie takie musi nosić znamiona uporczywości, a więc powinno trwać przez dłuższy czas bądź winno cechować się powtarzalnością działań czy zaniechań sprzecznych z zasadami współżycia społecznego.

Ponadto testator musi wyrazić swój brak akceptacji dla takiego postępowania, choćby przez upomnienie uprawnionego.

Popełnienie względem spadkodawcy albo osoby dla niego najbliższej umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności

Podstawą wydziedziczenia może być również popełnienie względem spadkodawcy albo osoby dla niego najbliższej umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażąca obraza czci tych osób, a więc dopuszczenie się czynu określonego w przepisach kodeksu karnego.

Uporczywe niedopełnianie przez uprawnionego obowiązków rodzinnych względem spadkodawcy.

Trzecią przesłanką wydziedziczenia, na którą wskazuje kodeks cywilny, jest uporczywe niedopełnianie przez uprawnionego obowiązków rodzinnych względem spadkodawcy.

Należy przyjąć, iż będzie to zachowanie, które zakłada z jednej strony długotrwałość, ciągłość nagannego postępowania lub powtarzalność czynności składających się na to postępowanie, a z drugiej także umyślność tego postępowania (złą wolę po stronie osoby naruszającej obowiązki rodzinne) (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 marca 2018 r., sygn. akt I CSK 424/17). Za przykład takiego zachowania orzecznictwo wskazuje na: brak pomocy i roztoczenia opieki nad spadkodawcą poważnie chorującym, zerwanie kontaktów rodzinnych prowadzące do zaniku więzi uczuciowej (o ile nie jest powodowane wyłącznie nagannym zachowaniem spadkodawcy), niewykonywanie obowiązku alimentacyjnego.

Samo wskazanie w testamencie przyczyny wydziedziczenia może okazać się niewystarczające.

Pozbawienie prawa do zachowku będzie skuteczne wyłącznie wówczas, gdy testament, w którym wydziedziczono uprawnionego, jest ważny, nadto przyczyna wydziedziczenia musi rzeczywiście zaistnieć.

Jeśli wymogi te nie zostaną spełnione, spadkobierca ma prawo żądać zapłaty zachowku. Spadkodawca zatem, któremu zależy na wydziedziczeniu konkretnej osoby, i który ma ku temu podstawy, powinien zadbać o spełnienie wszystkich wymagań koniecznych do sporządzenia ważnego testamentu.

Ważne: Nie można również zapomnieć, że skutki prawne wydziedziczenia, ze względu na osobisty charakter przyczyn uzasadniających pozbawienie prawa do zachowku, dotyczą wyłącznie konkretnego uprawnionego. Jeśli osoba wydziedziczona ma zstępnych, obowiązek zapłaty na ich rzecz nie wygaśnie.

Zrzeczenie się dziedziczenia

Przepisy kodeksu cywilnego stanowią, że co do zasady umowa o spadek po osobie żyjącej jest nieważna. Jedynym wyjątkiem w tym przedmiocie jest zrzeczenie się dziedziczenia, o którym mowa w art. 1048 k.c.

Stronami takiej umowy, obligatoryjnie zawieranej w formie aktu notarialnego, są przyszły spadkodawca oraz osoba należąca do kręgu jego spadkobierców ustawowych. Co istotne, w przeciwieństwie to instytucji wydziedziczenia, skutki prawne umowy o zrzeczenie się dziedziczenia dotyczą również zstępnych zrzekającej się osoby, chyba że strony postanowią inaczej.

Zrzec można się wyłącznie dziedziczenia ustawowego.

W wyniku zawarcia umowy o zrzeczenie się dziedziczenia osoba zrzekająca się oraz jej zstępni zostają wyłączeni od dziedziczenia, tak jakby nie dożyli otwarcia spadku.

Jaki związek przedmiotowa umowa ma z prawem do zachowku? Otóż orzecznictwo sądowe oraz część doktryny wskazuje, że prawnie dopuszczalne jest zawarcie również umowy o zrzeczenie się prawa do zachowku, choć nie wynika to wprost z regulacji kodeksowej.

W wyroku z dnia 25 lipca 2013 r. Trybunał Konstytucyjny (sygn. akt P 56/11), wnioskując a maiori ad minus przyjął, że art. 1048 k.c. stanowi prawną podstawę do zawarcia umowy o zrzeczenie się zachowku.

Taka umowa daje przyszłemu spadkodawcy możliwość rozrządzenia majątkiem na wypadek śmierci według własnego uznania oraz uwalnia od obaw, że osoby, które otrzymały przysporzenie będą zobligowane w przyszłości do zapłaty zachowku.

Z kolei Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 17 marca 2017 r. (sygn. akt III CZP 110/16) uznał, iż umowa o zrzeczenie się dziedziczenia to w szerokim ujęciu również umowa o zrzeczenie się prawa do zachowku. Innymi słowy, zrzeczenie się dziedziczenia zawiera w sobie implicite zrzeczenie się zachowku.

Niegodność dziedziczenia

Doświadczenie życiowe niejednokrotnie pokazuje, że rażąco negatywne postępowanie określonej osoby z etycznego punktu widzenia powinno wyłączać ją od dziedziczenia po danym spadkodawcy.

Odpowiedzią na takie okoliczności jest wprowadzenie do kodeksu cywilnego instytucji niegodności dziedziczenia. Przy zaistnieniu jednej z przesłanek, enumeratywnie wskazanych w art. 928 § 1 k.c., na mocy odpowiedniego orzeczenia sądu konkretna osoba może zostać uznana za niegodną dziedziczenia, co skutkuje wyłączeniem jej od dziedziczenia, tak jakby nie dożyła otwarcia spadku. Przedmiotowe orzeczenie wywiera skutki również w zakresie uprawnienia do zachowku.

W przytoczonym wyżej wyroku Trybunału Konstytucyjnego orzeczono, że skoro spadkobierca niegodny zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku, a uprawnionymi do zachowku są jedynie podmioty, które w okolicznościach konkretnej sprawy byłyby powołane do spadku z ustawy, to należy uznać, że niegodny dziedziczenia jest również niegodny zachowku.

Jeśli osoba mająca interes w uznaniu za niegodnego uprawnionego do zachowku dysponuje wiedzą o okolicznościach uzasadniających wydanie odpowiedniego orzeczenia przez sąd, może wystąpić z żądaniem w ciągu roku od dnia, w którym dowiedziała się o przyczynie niegodności, nie później niż trzy lata od otwarcia spadku.

Możliwość wystąpienia z żądaniem dotyczyć będzie przede wszystkim osób, które uzyskają bądź mogłyby uzyskać pewną korzyść w wyniku wydania orzeczenia o uznaniu uprawnionego za niegodnego dziedziczenia.

Kto zatem może zostać uznany za niegodnego?

Po pierwsze osoba, która dopuściła się umyślnego ciężkiego przestępstwa przeciw spadkodawcy.

Pojęcie przestępstwa należy interpretować zgodnie z terminologią prawa karnego. Warto jednak wskazać, że w orzecznictwie przyjęto, iż nie jest wykluczone, aby w konkretnych okolicznościach uznać daną osobę za niegodną, gdy popełniła występek, a nie przestępstwo (por. np. wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 14 czerwca 2000 r., sygn. akt I ACa 262/00). ‘

W doktrynie wskazuje się, że realizuje tę przesłankę nie tylko sprawca, ale również podżegacz lub pomocnik do popełnienia przestępstwa.

Ocena, czy dane przestępstwo można scharakteryzować jako „ciężkie” dokonywana jest przez sąd cywilny.

Ponadto niegodnym może być osoba, która podstępem lub groźbą nakłoniła spadkodawcę do sporządzenia, lub odwołania testamentu bądź w taki sposób przeszkodziła w dokonaniu którejś z tych czynności.

Wyłączony od dziedziczenia może zostać również ten, kto umyślnie ukrył lub zniszczył testament, podrobił go lub przerobił, jak również ten, kto świadomie skorzystał z testamentu podrobionego lub przerobionego przez inną osobę.

Zasady współżycia społecznego a prawo do zachowku

Czy pozostaje jeszcze inny sposób na to, jak nie płacić zachowku, jeśli żadna w omówionych wyżej sytuacji nie znajduje zastosowania do okoliczności konkretnego stanu faktycznego, a jednak wydaje się, iż żądanie zachowku w określonej wysokości jest sprzeczne z poczuciem sprawiedliwości i normami moralnymi?

Z odpowiedzią na to pytanie przychodzi orzecznictwo sądowe, które wielokrotnie już wskazywało na dopuszczalność powoływania się na art. 5 k.c. w celu uniknięcia zapłaty całego zachowku bądź ograniczenia jego wysokości. Regulacja kodeksowa stanowi, że nie można czynić ze swego prawa użytku, który byłby sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego.

W wyroku z dnia 16 czerwca 2016 r. Sąd Najwyższy (sygn. akt V CSK 625/15) jednoznacznie stwierdził, że przedmiotowy przepis, zamieszczony w części ogólnej kodeksu cywilnego, ma zastosowanie do wszystkich stosunków prawnych uregulowanych w części szczególnej kodeksu (a więc również uregulowanych w księdze czwartej obejmującej problematykę spadków), o ile nie istnieje przepis szczególny wyłączający możliwość zastosowania art. 5 k.c.

Zobacz też:

Konieczność powołania się na zasady współżycia społecznego może zaistnieć w szczególności wówczas, gdy z okoliczność stanu faktycznego wynika, że zrealizowana została przesłanka do wydziedziczenia uprawnionego, jednak spadkodawca z istotnych przyczyn nie mógł lub nie zdążył przed śmiercią pozbawić danej osoby prawa do zachowku.

Dopuszczalne będzie również powołanie się na art. 5 k.c., gdy z uzasadnionych przyczyn nikt w odpowiednim terminie nie wystąpił z żądaniem uznania uprawnionego do zachowku za niegodnego dziedziczenia pomimo zaistnienia przesłanek określonych w art. 928 § 1 k.c. Ponadto powołanie się na zasady współżycia społecznego może okazać się uzasadnione, gdy zapłata pełnej wysokości zachowku ze społecznego punktu widzenia byłaby niesprawiedliwa, sprzeczna z powszechnie akceptowanymi regułami moralnymi z uwagi na naganne zachowanie uprawnionego, które jednak nie uzasadnia wydziedziczenia go ani uznania za niegodnego.

Uniknięcie zapłaty zachowku oparte o art. 5 k.c. będzie także możliwe np. kiedy głównym składnikiem spadku jest nieruchomość zaspokajająca potrzeby mieszkaniowe osoby zobligowanej do zapłaty zachowku, przy jednoczesnym braku możliwości zaspokojenia tych potrzeb w inny sposób, w sytuacji, gdy pozostałe składniki spadku nie pozwalają na pokrycie zachowku.

Przedawnienie roszczenia o zapłatę zachowku

Roszczenie o zapłatę zachowku przedawnia się z upływem 5 lat od ogłoszenia testamentu, z kolei roszczenie o uzupełnienie zachowku kierowane do zapisobiercy windykacyjnego lub obdarowanego przedawni się z upływem 5 lat od dnia otwarcia spadku.

Tym samym, po upływie termin zobowiązany podnosząc zarzut przedawnienia może skutecznie obronić się przed zapłatą zachowku. Należy pamiętać, że sąd nie bada z urzędu przedawnienia roszczeń, dlatego fundamentalną kwestią jest podniesienie zarzutu przez dłużnika.

Jak należy liczyć wyżej wskazany termin? Ogłoszenie testamentu następuje przed notariuszem lub w postępowaniu przed sądem, gdy spadkodawca pozostawił testament.

Jeśli brak testamentu, pięcioletni termin w każdej sytuacji zacznie biec od chwili otwarcia spadku, a więc od chwili śmierci spadkodawcy.

Bieg terminu zostanie przerwany, gdy osoba uprawniona do otrzymania zachowku wystąpi z powództwem o jego zapłatę, wnioskiem wzywającym do próby ugodowej czy wnioskiem o stwierdzenie nabycia spadku na podstawie ustawy.

Wymaga zasygnalizowania rozbieżność, jaka pojawiła się w orzecznictwie na gruncie ustalania chwili, od której biegnie termin przedawnienia roszczenia o zachowek.

Z jednej strony wskazuje się, że bezwzględnie chwilą tą jest ogłoszenie testamentu bądź otwarcie spadku, niezależnie od okoliczności zewnętrznych. Bardziej liberalna linia orzecznicza (przyjęta m.in. w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 17 września 2010 r., sygn. akt II CSK 178/10) przyjmuje, że początek biegu terminu należy w każdym stanie faktycznym ustalać osobno, ponieważ w pewnych okolicznościach literalna wykładnia przepisu art. 1007 k.c. mogłaby prowadzić do pokrzywdzenia osoby uprawnionej do zachowku.

W orzecznictwie wskazuje się m.in. iż termin nie może zacząć biec, jeśli osoba mająca tytuł prawny do zachowku nie wie o istnieniu swojego uprawnienia czy z innych, niezależnych od siebie przyczyn nie może wystąpić z roszczeniem o zapłatę zachowku.

Instytucja zachowku znajduje swoje uzasadnienie w rodzinnej więzi łączącej spadkodawcę z osobą uprawnioną. Prawo do zachowku jest ograniczeniem swobody testowania, które wynika z konieczności ochrony osób najbliższych dla spadkodawcy i zapewnienia im przysporzenia kosztem majątku po zmarłym członku rodziny. Nie jest to jednak uprawnienie o charakterze bezwzględnym, gdyż istnieje szereg rozwiązań prawnych, które mogą pozbawić bliskie spadkodawcy osoby roszczenia o zapłatę.

Jeśli potrzebujesz konsultacji w sprawie zachowku zachęcamy do kontaktu ze specjalistą od prawa spadkowego w Kancelarii Lexay. Dołożymy wszelkich starań, aby uzyskać satysfakcjonujące rozwiązanie dla Ciebie.

Zadzwoń: +48 690 353 069. Jesteśmy dostępni pod telefonem od poniedziałku do piątku aż do godziny 21:00, lub w sobotę między 10:00, a 14:00