ALIMENTY – kluczowe informacje dla rodziców

Alimentacja jako instytucja prawna 

Alimentacja stanowi instytucję prawną zabezpieczającą sytuację finansową osób, które nie są w stanie same zdobyć niezbędnych i odpowiednich środków utrzymania do własnej egzystencji. Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy reguluje obowiązek, zwany obowiązkiem alimentacyjnym polegającym przede wszystkim na zapewnieniu i dostarczeniu środków dla utrzymania osób znajdujących się w określonych okolicznościach przewidzianych przez ustawodawcę. Zobowiązanie tego typu może w praktyce przyjmować różne formy podmiotowe- zobowiązanie alimentacyjne może zaistnieć między rodzicami względem dzieci, dziećmi względem rodziców, jak i między małżonkami. Niemniej jednak, pierwsze z nich stanowi najczęstszą formę obowiązku alimentacyjnego, dochodzoną na drodze prawnej.  

Kiedy rodzic ma obowiązek alimentacji dziecka? 

Zgodnie z art. 133 KRO rodzice posiadają prawny obowiązek do świadczeń alimentacyjnych względem dziecka, którego sytuacja nie pozwala mu na samodzielne utrzymanie się i zaspokajanie podstawowych potrzeb. Dodatkowo, aby po stronie rodziców zaistniał omawiany obowiązek, dziecko nie może wykazywać dochodu z własnego majątku, świadczącego o tym, iż byłby w stanie sam zaspokoić własne potrzeby i wszelkie koszty utrzymania.

Pamiętać należy, że obowiązek alimentacyjny nie jest zróżnicowany w zależności od tego, czy dziecko pochodzi z małżeństwa czy ze związku pozamałżeńskiego. Alimentacja również obciąża rodziców dziecka niezależnie od tego, czy przysługuje im władza rodzicielska. Dzieje się tak dlatego, iż obowiązek ten nie stanowi elementu treści stosunku władzy rodzicielskiej, lecz odrębny element zobowiązania o charakterze rodzinnym. Zatem przyjąć należy, iż wszelkiego rodzaju ograniczenia czy pozbawienie tej władzy nie wpływać będzie na obowiązek alimentacyjny po stronie zobowiązanych. 

Czy istnieje możliwość uchylenia się od alimentacji? 

Obowiązek świadczeń alimentacyjnych nie jest, co do zasady, ograniczony określonymi terminami. Od czasu urodzenia się dziecka, do momentu aż dziecko nie jest w stanie samodzielnie się utrzymać, rodzice zobowiązani są do świadczeń alimentacyjnych względem podopiecznego bez względu na sytuację majątkową dziecka. Zaistnienie prawnej możliwości uchylenia się od omawianego obowiązku przez rodziców pojawia się dopiero po osiągnięciu przez dziecko pełnoletności. Jednak podkreślić należy, że samo osiągnięcie wieku 18 lat, czyli ustawowej pełnoletności, nigdy nie będzie stanowić jedynego warunku, na który będą mogli powołać się rodzice, chcący uchylić się od świadczeń alimentacyjnych wobec dziecka.  

W paragrafie 3 art. 133 KRO jednym z warunków wymaganych do uchylenia się od świadczeń jest wykazanie, iż alimentacja dziecka powodować może dla rodziców pewnego rodzaju uszczerbek majątkowy. Uszczerbkiem w rozumieniu KRO będzie najczęściej sytuacja, w której rodzic ze względu na zobowiązanie alimentacyjne wobec pełnoletniego, może popaść w niedostatek, poprzez brak możliwości zaspokojenia podstawowych potrzeb egzystencjalnych. Przytoczyć w tym miejscu warto Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 marca 2000 r. sygn. akt. I CKN 1538/99, którego teza brzmi następująco: “Trudna sytuacja materialna rodziców nie zwalnia ich od obowiązku świadczenia na potrzeby dzieci. Zmuszeni są oni dzielić się z dziećmi nawet bardzo szczupłymi dochodami, chyba że takiej możliwości są pozbawieni w ogóle. W sytuacjach skrajnych, zwłaszcza o charakterze przejściowym, sprostanie obowiązkowi alimentacyjnemu wymagać nawet będzie poświęcenia części składników majątkowych”. Skłania to do wysunięcia wniosku, iż nie każde zawahanie w majątku rodziców będzie stanowić ex lege przesłankę do niealimentacji wobec dziecka. 

Drugą możliwością a zarazem warunkiem, w przypadku chęci uchylenia się przez świadczeniami alimentacyjnymi jest wykazanie, iż pełnoletnie już dziecko nie wykazuje i nie dokłada starań w kwestii samoutrzymania się przez samego siebie. Zdolność samodzielnego utrzymania się z reguły oznacza podjęcie przez dziecko odpowiedniej dla niego pracy zarobkowej i uzyskiwanie z niej dochodów. Rodzice mają zatem w obowiązku wykazać, iż ich pełnoletni podopieczny, mimo możliwości psychofizycznych, nie podejmuje działań w celu życiowego usamodzielnienia się.

Studia i dalsza nauka, a kwestia alimentacji 

Kwestią problematyczną pojawiającą się dosyć często jest przypadek, w którym dziecko, wobec którego istnieje obowiązek alimentacyjny, uzyskuje określony stopień wykształcenia, poprzez np. ukończenie szkoły średniej. Fakt ten nie powoduje jednak wygaśnięcie obowiązku alimentacyjnego po stronie rodziców. Obowiązek alimentacji w tym przypadku jest uszczegółowioną formą obowiązku rodziców, polegającą na trosce o fizyczny i duchowy rozwój dziecka i należytego przygotowania go, odpowiednio do jego uzdolnień, do pracy zawodowej. Zatem chęć podjęcia studiów lub nauki w szkole wyższej przez dziecko nie determinuje uchylenia się od obowiązków alimentacyjnych przez rodziców pełnoletniego, chcącego się kształtować. Stanowisku w tej sprawie zajął Sąd Najwyższy, uznając, iż: “Dziecko, które osiągnęło nie tylko pełnoletność, ale zdobyło także wykształcenie umożliwiające podjęcie pracy zawodowej, pozwalającej na samodzielne utrzymanie, nie traci uprawnień do alimentów, jeżeli np. chce kontynuować naukę i zamiar ten znajduje uzasadnienie w dotychczas osiąganych wynikach”.

Kwestia problematyczna może powstawać dopiero w przypadku, gdy w przypadku podjęcia się przez dziecko studiowania, brak towarzyszących temu pozytywnych wyników studiów. W wyroku Sądu Najwyższego z dnia 12 lutego 1998r. (I CKN 499/97), Sąd stwierdził, iż przygotowaniem dziecka do przyszłej pracy zawodowej prócz szkoły średniej, mogą być również studia wyższe. Jednak zaktualizowany obowiązek alimentacyjny może ustać wraz z brakiem występowania pozytywnych wyników studiów.

Wysokość świadczeń, a potrzeby dziecka 

Podstawą ustalenia wysokości świadczeń alimentacyjnych są usprawiedliwione potrzeby uprawnionego oraz możliwości majątkowe i zarobkowe zobowiązanego. Poprzez usprawiedliwione potrzeby rozumieć należy te potrzeby, które znajdują szczególne usprawiedliwienie dla ich zaspokajania, zatem nie każde będą spełniały powyższe warunki. Zgodnie z orzecznictwem przyjęło się, iż szczególnie usprawiedliwionymi potrzebami są przede wszystkim zapewnienia mieszkania, wyżywienia, ubrania, higieny czy leczenia. Przy omawianiu kwestii alimentacji dziecka poprzez rodzica, należy wziąć pod uwagę również stopień generowania kosztów związanych z edukacją, nauką i rozwojem dziecka. Koszty te, na etapie rozwoju dziecka na poziomie przedszkolnym czy też szkolnym, wchodzić będą definitywnie w zakres usprawiedliwionych potrzeb uprawnionego.

Pamiętać należy, iż w przypadku obowiązku alimentacyjnego rodziców względem dzieci obowiązuje tzw. zasada równej stopy życiowej. Oznacza ona tyle, iż w przypadku wykazywania przez rodziców dziecka znacznych możliwości majątkowych i ekonomicznych, potrzeby zaspokajane na poczet dzieci powinny być wykonywane na wyższym poziomie, dorównującym zarobkom rodzica. W tym przypadku utrzymywana powinna być równa stopa życiowa rodzica, jak i dziecka.  

Z kolei możliwości majątkowe i zarobkowe zobowiązanego sąd bada na podstawie rzeczywistych możliwości majątkowych zobowiązanego, a nie jedynie sugerując się rzeczywistych dochodem zobowiązanego.  

Alimenty – czy jedynie w formie pieniężnej? 

Zgodnie z artykułem 135 §2 KRO wykonanie obowiązku alimentacyjnego może polegać w części lub całości na osobistych staraniach o utrzymanie lub o wychowanie uprawnionego. Dlatego też w przypadku, gdy opiekę nad dzieckiem sprawuje tylko jeden rodzic zapewniający dziecku całodobową opiekę, troskę oraz wykonywanie podstawowych czynności, takich jak gotowanie, czy opieka podczas choroby, jego przeznaczane koszty utrzymania dziecka będą różnić się od kosztów utrzymania dla dziecka wobec rodzica, który pieczy tej nie sprawuje nad nim na co dzień. 

Zdarzyć się może również sytuacja, w której jedyną formą alimentacji będą osobiste starania o utrzymania lub o wychowanie uprawnionego. Dzieje się tak w przypadku, gdy np. dziecko uprawnione do alimentacji, ze względu na swój stan zdrowia, wymaga całodobowej opieki, którą zapewnić może jedynie rodzic. Dla rodzica takiego zradza się w takim przypadku brak możliwości zarobkowania, a przez to – brak możliwości zaspokojenia obowiązku alimentacyjnego w formie pieniężnej. Stanowi to zatem jeden z rzadkich przypadków, gdy obowiązek alimentacji spełniany jest w całości poprzez osobiste starania.

Sposób uregulowania alimentów – czy jedynie na drodze sądowej?

W polskim prawie istnieje kilka możliwości uregulowania obowiązku alimentacyjnego między uprawnionym a zobowiązanym. Kwestia ta może być dochodzona w drodze postępowania sądowego i zwykle następuje ona, w momencie, kiedy miedzy rodzicami dziecka dochodzi do rozwodu lub separacji. Nie wyklucza to jednak możliwości ustalenia warunków alimentacji w formie umowy między stronami zainteresowanymi. Umowa w zależności od inicjatywy stron, może przyjąć formę ustną, jak i pisemną. Również, w zależności od stopnia zaufania stron, ustalenia mogą przyjąć bardziej sformalizowaną formę, np. w postaci ugody między mediatorem lub umowy zawartej z notariuszem. Niemniej jednak, najczęściej, gdy wymagania stron różnią się od siebie, a zwłaszcza gdy wszystkiemu towarzyszy spór- sprawy takie trafiają zasadniczo do sądu na drogę postępowania spornego.

Klauzula rebus sic stantibus

Dobrze wiemy, iż wszelkie stosunki między stroną zobowiązaną a uprawnioną do alimentów mogą na przestrzeni czasu się zmieniać. Zmiana tego rodzaju stosunków przyjmuje dwojaką naturę. Z jednej strony zmianie może ulec sytuacja uprawnionego, poprzez zwiększenie się usprawiedliwionych potrzeb. Dla przykładu, osoba, której przysługują świadczenia alimentacyjne, zaczyna chorować, przez co zwiększa się jego zapotrzebowanie na określonego rodzaju leczenie.

Z drugiej strony podstawą zmiany stosunków może być również pogorszenie się sytuacji majątkowej zobowiązanego. Dla przykładu może to być utrata pracy i brak możliwości zarobkowania.

Zgodnie z zasadą zawartą w artykule 138 KRO, uprawniony, jak i zobowiązany mają prawo żądać zmiany orzeczenia stanowiącego o obowiązku alimentacyjnym. Sprawy o alimenty są wymagające, warto skontaktować się z adwokatem specjalizującym się w sprawach rodzinnych, co może przełożyć się na korzystny wyrok, a także szybsze zakończenie postępowania sądowego.