Dozór elektroniczny jako alternatywna forma karania: Korzyści i wyzwania

Zgodnie z założeniem polskiego ustawodawcy kary izolacyjne powinny stanowić ultima ratio w wymierzaniu sprawiedliwości przez sądy. Oznacza to, że powinny być one stosowane wówczas, gdy inne kary i środki karne przewidziane przez ustawę okażą się być niewystarczające. W związku z tym założeniem postuluje się rozwój środków, które pozwoliłyby odbywać skazanemu karę izolacyjną na wolności, tak aby móc uniknąć negatywnego wpływu izolacji penitencjarnej na jednostkę. Jednym z takich środków jest przewidziany przez ustawodawstwo wielu krajów, w tym także Polski, system dozoru elektronicznego.

Czym jest dozór elektroniczny i system dozoru elektronicznego?

Dozór elektroniczny jest to kontrola zachowania skazanego przy użyciu urządzeń technicznych. Dzięki dozorowi sprawca ma w określonych przypadkach możliwość odbycia kary pozbawienia wolności w jego miejscu zamieszkania z zastosowaniem systemów elektronicznych ograniczających swobodę poruszania się i zmianę jego miejsca pobytu.

System dozoru elektronicznego jest to natomiast ogół metod postępowania i środków technicznych służących do wykonywania dozoru elektronicznego.

W ramach systemu dozoru elektronicznego ustawodawca wskazał trzy formy kontroli zachowania skazanego, tj. dozór stacjonarny (oznaczający kontrolę przebywania przez skazanego w określonych dniach tygodnia i godzinach we wskazanym przez sąd albo komisję penitencjarną miejscu), mobilny (oznaczający kontrolę bieżącego miejsca pobytu skazanego, niezależnie od tego, gdzie skazany przebywa) oraz zbliżeniowy (oznaczający kontrolę zachowywania przez skazanego określonej minimalnej odległości od osoby wskazanej przez sąd) (art. 43b §3 kkw).

Warto podkreślić, że karę pozbawienia wolności w ramach systemu dozoru elektronicznego skazany może odbyć wyłącznie w formie dozoru stacjonarnego. Środki karne i zabezpieczające wykonuje się natomiast w formie dozoru mobilnego lub zbliżeniowego (art. 43c §1 kkw).

Warunki możliwości odbycia kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego

Zgodnie z art. 43la §1 kkw decyzję o zezwoleniu skazanemu na odbycie kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego może wydać Sąd penitencjarny wyłącznie na wniosek skazanego, jego obrońcy, prokuratora, sądowego kuratora zawodowego lub dyrektora zakładu karnego po spełnieniu łącznie określonych w tym przepisie przesłanek:

1) wobec skazanego orzeczono karę pozbawienia wolności nieprzekraczającą jednego roku i 6 miesięcy albo wobec skazanego orzeczono karę pozbawienia wolności w wymiarze niższym niż 3 lata i któremu do odbycia w zakładzie karnym pozostała część tej kary w wymiarze nie większym niż 6 miesięcy, a nie zachodzą warunki przewidziane w art. 64 § 2 k.k.;

2) odbywaniu kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego nie stoją na przeszkodzie szczególne względy, wskazujące, że w razie odbycia kary w tym systemie nie zostaną osiągnięte cele kary;

3) skazany posiada określone miejsce stałego pobytu;

4) osoby pełnoletnie zamieszkujące wspólnie ze skazanym wyraziły zgodę, na odbywanie przez skazanego kary w systemie dozoru elektronicznego;

5) odbywaniu kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego nie stoją na przeszkodzie warunki techniczne, o których mowa w art. 43h § 1 k.k.w.

Podkreślenia wymaga, że sąd penitencjarny ma wyłącznie możliwość, a nie obowiązek udzielenia owego zezwolenia w przypadku spełnienia powyższych przesłanek.

Od 1 stycznia 2023 roku o możliwości odbycia przez skazanego kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego może decydować także komisja penitencjarna po spełnieniu określonych w ustawie warunków, które nieco różnią się od wymienionych wyżej, tj.:

1) wobec skazanego orzeczono karę pozbawienia wolności nieprzekraczającą 4 miesięcy, a nie zachodzą warunki przewidziane w art. 64 § 2 k.k.;

2) skazany rozpoczął już odbywanie kary w zakładzie karnym;

3) odbywaniu kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego nie stoją na przeszkodzie szczególne względy wskazujące, że w razie odbycia kary w tym systemie nie zostaną osiągnięte cele kary;

4) za udzieleniem zezwolenia przemawiają dotychczasowa postawa i zachowanie skazanego w trakcie odbywania kary pozbawienia wolności;

5) skazany posiada określone miejsce stałego pobytu;

6) osoby pełnoletnie zamieszkujące wspólnie ze skazanym wyraziły zgodę, o której mowa w art. 43h § 3 k.k.w.;

7) odbywaniu kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego nie stoją na przeszkodzie warunki techniczne, o których mowa w art. 43h § 1 k.k.w.

Korzyści i wyzwania płynące z rozwoju systemu dozoru elektronicznego

Zakład karny jest miejscem przymusowej izolacji jednostek pochodzących z różnych środowisk, które to środowiska w zetknięciu ze sobą mogą negatywnie oddziaływać na siebie nawzajem, a w szczególności na to negatywne oddziaływanie narażone są osoby skazane na kary krótkoterminowe, za czyny o mniejszej społecznej szkodliwości. Zdarza się bowiem, że pod wpływem negatywnych wzorców przyswojonych w izolacji, osoby te w przyszłości popełniają znacznie poważniejsze czyny. Często zdarza się również, że sprawcy zdemoralizowani stosują wobec słabszych jednostek przemoc zarówno psychiczną jak i fizyczną w celu ich zdominowania. Z pewnością trzeba więc przyznać, że odbywanie kary w takich warunkach nie sprzyja jednemu z głównych celów karania – resocjalizacji sprawcy.

Ponadto należy zważyć na istotnie destrukcyjny wpływ izolacji więziennej na więzi rodzinne oraz relacje zarówno osobiste jak i zawodowe skazanego. Pobyt w zakładzie karnym z pewnością bowiem ogranicza, a niekiedy nawet uniemożliwia jednostce kontakt ze światem zewnętrznym, decydowanie o swojej aktywności życiowej, zawodowej czy utrzymywanie kontaktu z bliskimi.

W odpowiedzi na powyższe wątpliwości dotyczące wpływu izolacji więziennej na sprawców, w szczególności tych skazanych na kary krótkoterminowe, należy podkreślić pozytywne aspekty płynące ze stosowania dozoru elektronicznego jako alternatywy wykonywania bezwzględnej kary pozbawienia wolności. Odbywanie kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego pozwala w szczególności na uniknięcie destrukcyjnego wpływu izolacji więziennej na jednostkę, na jej psychikę, zachowanie czy też relacje społeczne. Jednostka odbywająca karę pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego nie jest odizolowana od reszty społeczeństwa, dzięki czemu może utrzymywać i rozwijać relacje interpersonalne, podejmować pracę zarobkową czy edukację, a także inne formy aktywności, które z pewnością pozytywnie wpływają na resocjalizację konkretnego sprawcy.

Możliwość odbywania kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego niesie ze sobą także pozytywny skutek w postaci przeciwdziałania stygmatyzacji sprawcy ze strony społeczeństwa, co ma natomiast często miejsce w przypadku sprawców odbywających karę pozbawienia wolności w tradycyjnej formie.

Ponadto dozór elektroniczny przyczynia się znacząco do spadku populacji więziennej i redukcji przeludnienia w zakładach karnych i aresztach śledczych. Co więcej, miesięczny koszt utrzymania osoby objętej dozorem jest dziesięciokrotnie mniejszy od kosztów utrzymania skazanego przebywającego w więzieniu.

Rozwijający się system dozoru elektronicznego niesie ze sobą również wiele wyzwań, zarówno tych związanych z technologią służącą do monitorowania zachowań sprawcy, jak też związanych z realizacją podstawowych celów kary i oddziaływaniem na sprawców.