Podział majątku – podstawowe informacje

Wraz z zawarciem małżeństwa należy określić, jak kształtowane będą stosunki majątkowe małżonków. Wybór odpowiedniego ustroju majątkowego małżeńskiego ma duże znaczenie, ponieważ wpływa na prawa i obowiązki małżonków w zakresie majątku. Ustrój majątkowy małżeński to system regulacji dotyczących sposobu podziału i zarządzania majątkiem małżeńskim – czyli ogółem składników majątkowych, które należą do małżonków. Określa on prawa i obowiązki małżonków w zakresie posiadania, zarządzania i rozporządzania majątkiem w trakcie trwania małżeństwa, a także w przypadku jego rozwiązania (np. rozwodu lub śmierci jednego z małżonków).

Z chwilą zawarcia małżeństwa między małżonkami powstaje z mocy ustawy wspólność majątkowa, w skład której wchodzą przedmioty majątkowe nabyte w trakcie trwania wspólności przez oboje lub przez jednego z małżonków (art. 31 KRO). Pozostałe wchodzą do majątków osobistych. Małżonkowie mogą w formie aktu notarialnego zawrzeć umowę, którą mogą rozszerzyć lub ograniczyć wspólność ustawową lub ustanowić rozdzielność majątkową albo rozdzielność majątkową z wyrównaniem dorobków.

Do podziału przedmiotów majątkowych do określonego majątku dochodzi zwykle przy ustaniu ustroju wspólności ustawowej i przy podziale majątku małżonków. Przynależność danego składnika majątku do majątku wspólnego lub osobistego określają przepisy kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Do majątku wspólnego małżonków należy wszystko co zostało przez nich razem lub przez jednego małżonka nabyte po powstaniu wspólności majątkowej, choć mogą oni ustalić inaczej. Majątkiem osobistym jest wszystko co małżonek nabył przed ślubem oraz m.in. przedmioty nabyte w trakcie małżeństwa przez dziedziczenie, darowiznę, zapis czy uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia. Sytuacja komplikuje się w przypadku, gdy w trakcie trwania ustroju wspólności ustawowej rzecz zostaje nabyta w części z majątku wspólnego a w części z majątku osobistego małżonków, np. gdy nabyto samochód, którego cena sprzedaży została w 1/3 pokryta z majątku osobistego małżonka a w 2/3 z majątku wspólnego. W nauce i orzecznictwie istnieją w tym przypadku różnice poglądów co do ukształtowania stosunku własności.

W polskim prawie rodzinnym obowiązuje zasada pełnej surogacji majątków osobistych. Oznacza ona, że w skład majątku osobistego wchodzą przedmioty nabyte w zamian za każdy składnik majątku osobistego. Surogację można wyłączyć tylko poprzez zawarcie intercyzy rozszerzającej wspólność majątkową. Zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego (wyrok z dnia 12 maja 2000 r., V CKN 50/00) surogacja polega na zastąpieniu jednego składnika majątku osobistego innym składnikiem. To oznacza, że wszystko co kupiliśmy za środki z majątku osobistego, należy do majątku osobistego, mimo nabycia go w trakcie trwania wspólności ustawowej. Przewidziana w art. 33 pkt. 10 KRO wymaga spełnienia dwóch przesłanek:

1. to samo zdarzenie musi powodować wyjście określonego przedmiotu z majątku osobistego, jednocześnie powodując nabycie innego przedmiotu majątkowego
2. przedmiot nabyty musi być uzyskany także w sensie ekonomicznym kosztem majątku odrębnego

Nie ma jednolitości co do stwierdzenia, czy aby nabyty przedmiot podlegał surogacji wymagane jest, aby był uzyskany w całości ze środków pochodzących z majątku osobistego.

W orzecznictwie co takiego podziału istnieją 3 stanowiska. W wyżej wspominanym już orzeczeniu (wyrok SN z dnia 12 maja 2000r., V CKN 50/00) Sąd Najwyższy wskazał dwa rozwiązania. Według pierwszego przedmioty nabyte w części ze środków pochodzących z majątku osobistego małżonka i w części z majątku wspólnego wchodzą do majątku osobistego małżonka i do majątku wspólnego małżonków w części ułamkowej, stosunkowo według środków przeznaczonych z tych majątków na jej nabycie. Tzn. proporcjonalnie do majątku odrębnego (w ramach surogacji) i do majątku wspólnego.

Według drugiej koncepcji nabyte prawa majątkowe należą do tego majątku, z którego pokryta została większa część należności. Sąd Najwyższy wskazał, że wówczas pozostałe środki stanowią nakład, który małżonkowie mają obowiązek rozliczyć według art. 45 KRO. Jednak te rozwiązanie należy przyjąć, gdy między świadczeniami z obu majątków jest istotna dysproporcja. Jeśli nie ma istotnej różnicy między wykorzystanymi środkami – zastosowanie ma pierwsze rozwiązanie (wyrok SN z dnia 6 kwietnia 2016r., IV CSK 385/15, postanowienie SN z dnia 3 lutego 2016 r., V CSK 323/15).

W polskim prawie rodzinnym zasadą jest ustrój ustawowej wspólności majątkowej. Domniemywa się, że nabyte przez jednego z małżonków przedmioty wchodzą do masy majątku wspólnego. Zasadą jest, że każdy z małżonków musi rozliczyć wydatki i nakłady poczynione z majątku wspólnego na majątek osobisty oraz też z majątku osobistego na majątek wspólny. Nie można żądać zwrotu wydatków i nakładów zużytych w celu zaspokojenia potrzeb rodziny. Jednak przepis uzupełniony jest zastrzeżeniem – „chyba że zwiększyły wartość majątku w chwili ustania wspólności”. Przepis art. 45 KRO ma charakter wyjątku, co za tym idzie nie powinno się go interpretować rozszerzająco. Ma on zastosowanie jedynie w szczególnych okolicznościach. Nabycie określonej rzeczy do majątku odrębnego małżonka oraz podstawa do żądania rozliczenia nakładów między małżonkami musi wynikać z całokształtu okoliczności wskazywanych w przepisach kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.

Według trzeciej koncepcji, rzecz nabyta przez jednego z małżonków w czasie trwania małżeństwa w części ze środków z majątku osobistego, a w części z majątku wspólnego stanowi majątek wspólny, chyba że strony umówiły się inaczej. Bez względu na wartość zużytych środków z poszczególnych majątków. (wyrok SN z dnia 17 maja 1985 r., III CRN 119/85). Przedmiot majątkowy nabyty w jakiejkolwiek części z majątku wspólnego, wchodzi do tego majątku, a do majątku osobistego wchodzi roszczenie o zwrot nakładu. (postanowienie SN z dnia 5 grudnia 2014 r., III CSK 87/14).

Warto zaznaczyć, że surogacja w polskim ustawodawstwie nie ma generalnego charakteru i jest stosowana tylko wtedy, gdy przewiduje ją konkretny przepis. Art. 33 pkt. 10 według wykładni literalnej wskazuje wprost pełną surogację. Przepis ten ma charakter wyjątku, dlatego nie stosuje się do niego wykładni rozszerzającej. Wydaje się, że najbardziej słusznym rozwiązaniem jest uregulowanie stosunku własności w drodze rozliczenia nakładów. Jednak dokładnej analizy wymaga każda sytuacja indywidualnie. W celu dokonania najlepszego wyboru lub ustalenia szczegółów dotyczących ustroju majątkowego, zawsze warto skonsultować się z prawnikiem, który udzieli porady prawnej w oparciu o konkretny stan faktyczny i nakreśli możliwe rozwiązanie zgodne z indywidualnymi potrzebami małżonka.