Rozwód

Rozwód bywa trudnym emocjonalnie doświadczeniem. Niewątpliwie rozstanie z małżonkiem powinno być wynikiem starannie przemyślanej decyzji. Gdy już zdecydujemy się na rozwód, należy rozpatrzeć kilka kwestii. Po pierwsze trzeba się zastanowić, czy chcemy działać osobiście, czy przez profesjonalnego pełnomocnika. Ponadto zawsze należy mieć na uwadze , że rozwód wymaga posiadania pewnych środków finansowych na pokrycie opłaty sądowej, kosztów postępowania, wynagrodzenia pełnomocnika. Przygotowując się do rozwodu trzeba zebrać dowody, które uzasadnią wysokość alimentów, o jakie wnioskuje strona, a także dowody, które zaświadczą o wyłącznej winie małżonka w rozpadzie pożycia, jeśli takiego rozstrzygnięcia żąda współmałżonek. Warto również postarać się o dowody na okoliczność rozpadu pożycia także wtedy, gdy sąd nie orzeka o winie małżonków, gdyż może to znacznie przyspieszyć zakończenie postępowania i wydanie wyroku.

W pewnych okolicznościach nawet jeśli doszło do zupełnego i trwałego rozkładu pożycia małżeńskiego, rozwód nie będzie dopuszczalny. Kodeks rodzinny i opiekuńczy określa tzw. negatywne przesłanki rozwodowe. Jeśli zaistnieją, sąd nie orzeknie rozwodu, tj. wówczas gdy:

• na skutek rozwodu miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków,
• rozwód byłby sprzeczny z zasadami współżycia społecznego,
• żąda go małżonek wyłącznie winny rozkładu pożycia (chyba że drugi małżonek wyraża zgodę na rozwód bądź odmowa wyrażenia tej zgody jest sprzeczna z zasadami współżycia społecznego).

Pozew o rozwód, jako pismo procesowe, powinien czynić zadość określonym warunkom formalnym określonym w przepisach. W pozwie należy zamieścić przede wszystkim:

• oznaczenie sądu, do którego pismo jest kierowane,
• imiona, nazwiska, miejsce zamieszkania stron, numer pesel powoda,
• tytuł pisma (wskazanie, że jest to pozew o rozwód),
• wskazanie, o co wnosi strona – rozwód bez orzekania o winie czy z orzekaniem o winie, ewentualne żądanie zasądzenia alimentów, określony sposób uregulowania władzy rodzicielskiej i kontaktów z dzieckiem,
• uzasadnienie ze wskazaniem dowodów na poparcie zamieszczonych tam twierdzeń,
• informację o tym, czy strony podjęły próbę mediacji lub innego pozasądowego rozwiązania sporu, ewentualnie wskazanie przyczyn ich niepodjęcia,
• podpis strony lub jej pełnomocnika,
• wymienienie załączników, w tym odpis pozwu dla strony przeciwnej i dowód uiszczenia opłaty od pozwu.

Sąd orzeka rozwód, jeśli nastąpił zupełny i trwały rozkład pożycia między małżonkami. Do takiego stanu może doprowadzić szereg różnorodnych czynników: przemoc fizyczna i psychiczna, nieprzyczynianie się do zaspokajania potrzeb rodziny, zdrada małżeńska, hazard, alkoholizm czy niemożność porozumienia się z małżonkiem, powszechnie nazywana „niezgodnością charakterów”. Sąd w ramach postępowania w sprawie o rozwód nie rozważa, czy dana przyczyna rozpadu małżeństwa z perspektywy obiektywnego obserwatora wydaje się być istotna czy też błaha, a jedynie rozstrzyga, czy doszło do zupełnego i trwałego rozkładu pożycia. Świadczy o tym przede wszystkim rozpad wszelkich więzi miedzy małżonkami – duchowej, fizycznej oraz gospodarczej.

Co do zasady, sąd w sprawie o rozwód orzeka, czy i który z małżonków ponosi winę rozkładu pożycia. Jednakże jeśli oboje małżonkowie zgodnie zawnioskują o nieorzekaniu o winie, kwestia ta nie będzie rozpatrywania w czasie postepowania. Nastąpią wówczas skutki takie, jakby żaden z małżonków nie ponosił winy za rozpad związku. Żądanie w przedmiocie winy może zostać zmienione aż do czasu wydania wyroku przez sąd pierwszej instancji.

Jeśli strony małżonkowie nie złożą zgodnych wniosków o zaniechanie orzekania o winie, sąd będzie musiał zbadać, w jaki sposób strony przyczyniły się do rozpadu małżeństwa i na tej podstawie rozstrzygnie o zawinieniu małżonków. Jeśli jedna ze stron żąda orzeczenia rozwodu z wyłącznej winy współmałżonka, wniosek o takiej treści powinien być zamieszczony w treści pisma procesowego. Żądanie takie wymagać będzie odpowiedniego uzasadnienia i powołania dowodów, które świadczyć mają o wyłącznej winie drugiej strony.

Rozwód za porozumieniem stron to potoczne określenie rozwodu, w którym na podstawie zgodnego żądania małżonków nie orzeka się o winie rozkładu pożycia. Proces w takiej sprawie jest mniej skomplikowany niż w przypadku, gdy sąd rozstrzyga o winie, a przez to znacznie szybszy i z reguły mnie dotkliwy dla stron, a także mniej kosztowny.

Mediacja rodzinna to rozwiązanie, które umożliwia w drodze zrównoważonego dialogu, przy udziale bezstronnego mediatora, osiągnąć porozumienie między skonfliktowanymi stronami. Mediacja może dotyczyć szerokiego zakresu spraw: pojednania małżonków, sposobu wykonywania władzy rodzicielskiej oraz kontaktów z dzieckiem, alimentów czy spraw majątkowych. Niejednokrotnie mediacja okazuje się lepszym rozwiązaniem niż pozostawienie rozstrzygnięcia sądowi, gdyż może w sposób bardziej zadowalający dla obu stron ustalić kluczowe kwestie związane z rozwodem. Jeśli zdaniem sądu, do którego wpłynął pozew o rozwód, jest szansa na utrzymanie małżeństwa, strony mogą zostać skierowane do mediacji. Jednak w takiej sytuacji pozostaje ona nadal procedurą dobrowolną, każda ze stron może odmówić udziału w postępowaniu mediacyjnym. Skierowanie do mediacji nastąpi nie tylko wtedy, gdy widoczna jest szansa na uratowanie małżeństwa. Może to nastąpić w każdej chwili trwania postępowania, gdy sąd będzie chciał, aby małżonkowie konsensualnie uzgodnili kwestie zaspokojenia potrzeb rodziny, alimentów, władzy rodzicielskiej, kontaktów z dziećmi i spraw majątkowych.

Odpowiedź na pozew, tak jak sam pozew, jako pismo procesowe musi spełniać wymogi formalne określone w przepisach. Składając odpowiedź należy pamiętać o prawidłowym oznaczeniu sądu, sygnatury sprawy, stron oraz tytułu pisma. Pozwany powinien w piśmie określić, czy żąda orzeczenia rozwodu, a jeśli tak – to czy z orzekaniem o winie, czy też nie, sprecyzować żądania dotyczące ewentualnych alimentów, sprawowania władzy rodzicielskiej oraz kontaktów z dzieckiem, określić sposób korzystania z mieszkania po rozwodzie lub wnieść o nieorzekanie w tym przedmiocie. Odpowiedź na pozew powinna stanowić ustosunkowanie się do wszelkich twierdzeń zawartych w pozwie o rozwód, czy to poprzez potwierdzenie przytoczonych w nim okoliczności, czy to poprzez zaprzeczenie im. Podnosząc własne, odmienne stanowisko należy je uzasadnić oraz przytoczyć odpowiednie dowody. Sąd wyznacza, nie krótszy niż dwutygodniowy, termin na złożenie odpowiedzi.

Separacja może zostać orzeczona, jeśli między małżonkami nastąpił zupełny (lecz nie trwały, jak w przypadku rozwodu) rozkład pożycia. Podobnie jak przy ocenie dopuszczalności rozwodu, również w przypadku separacji sąd musi rozważyć, czy nie zachodzą tzw. przesłanki negatywne, które czynią niemożliwym orzeczenie separacji. Jeśli na skutek separacji miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków lub z innych powodów separacja byłaby sprzeczna z zasadami współżycia społecznego, separacja nie jest dopuszczalna. W przypadku nieposiadania przez małżonków wspólnych małoletnich dzieci, na zgodne żądanie stron sąd winien orzec separację. Co w sytuacji, gdy jedno z małżonków wnosi o separację, a drugie o rozwód? Otóż jeśli żądanie rozwodu jest uzasadnione, zostanie orzeczony rozwód. Z kolei w przypadku, gdy żądanie rozwodu w świetle przepisów jest niedopuszczalne, zaś separacja jawi się jako uzasadniona, sąd orzeknie o separacji małżonków. W sprawie o separację, podobnie jak w postępowaniu rozwodowym, sąd rozpatruje, czy i który z małżonków ponosi winę za rozkład pożycia, chyba że o separację wnieśli oboje małżonkowie – wówczas sąd nie rozstrzyga o winie. Rozstrzygając o separacji sąd decyduje także w przedmiocie alimentów, władzy rodzicielskiej oraz kontaktów z dzieckiem. Zasadniczo skutki separacji są zbieżne ze skutkami rozwiązania małżeństwa. Podkreślić jednak należy, że istotna różnica polega na niemożności wstąpienia przez strony w nowy związek małżeński. Ponadto względy słuszności mogą zobowiązać małżonków do udzielania sobie wzajemnej pomocy. Co więcej, po orzeczeniu separacji na małżonka może spać ciężar dostarczania środków utrzymania drugiemu małżonkowi na zasadach zbieżnych z tymi, jakie obowiązują między byłymi małżonkami po orzeczeniu rozwodu. Procedurę inicjuje złożenie skargi powodowej, w której określa się strony, sąd kościelny mający rozpatrywać sprawę, ściśle określoną podstawę nieważności małżeństwa wraz z opisem wspólnego pożycia uzasadniającym przytoczoną podstawę. Podobnie jak w procesie cywilnym, odpis takiego pisma przesyłany jest drugiemu małżonkowi, który może ustosunkować się do twierdzeń zamieszczonych z skardze. Po wymianie pism dochodzi do procesu przed sądem. Obie strony powinny być przesłuchane, z tym, że w odróżnieniu co rozwodu cywilnego, małżonkowie wzywani są na różne terminy i przesłuchiwani osobno. Zeznania powinny zawierać możliwie najbardziej szczegółowy opis życia stron, zarówno przed ślubem, jak i po nim, aby wykazać zasadność stwierdzenia nieważność małżeństwa. Całe postępowanie dowodowe w sprawie zmierza do wykazania, że małżeństwo nigdy nie zostało zawarte. Średni czas trwania procesu stwierdzenia nieważności małżeństwa sakramentalnego to 2 – 3 lata.

Prawo Kościoła Katolickiego nie zna pojęcia rozwodu kościelnego. W mowie powszechnej jest to określenie stosowane na stwierdzenie nieważności małżeństwa kościelnego, które polega na dowodzeniu w procesie sądowym, że małżeństwo nigdy nie istniało. Jest kilka powodów, których zaistnienie uprawnia do wszczęcia procedury stwierdzenia nieważności małżeństwa. Przykładowo będzie to niedochowanie wszystkich wymogów kanonicznej formy ślubu, pozostawanie w nieformalnym związku z inną osobą w chwili zawierania małżeństwa z kimś innym, choroba psychiczna małżonka prowadząca do braku dostatecznego rozeznania otaczającej rzeczywistości.

Ślub konkordatowy charakteryzuje się tym, że wywołuje skutki zarówno w płaszczyźnie prawnej, jak i wyznaniowej. Pary, które zdecydowały się na ślub w obrządku katolickim powinny mieć na uwadze, że po orzeczeniu rozwodu cywilnego, w świetle prawa Kościoła Katolickiego nadal pozostają małżeństwem. Podkreślić należy, że sam fakt zawarcia ślubu konkordatowego nie ma wpływu na przebieg procesu o rozwód przed sądem cywilnym, kwestia ta jest bezprzedmiotowa dla wydania rozstrzygnięcia przez sąd powszechny.

Czas trwania postępowania sądowego w sprawie o rozwód uzależniony jest od istnienia i poziomu natężenia konfliktu między stronami oraz ich determinacji w uzyskaniu korzystnego rozstrzygnięcia. Jeśli małżonkowie zgodnie wniosą o nieorzekaniu przez sąd o winie rozkładu pożycia, a także wzajemne ustalenia stron co do alimentów, władzy rodzicielskiej oraz kontaktów z dziećmi są zgodne z dobrem tych dzieci, rozwód może być orzeczony już na pierwszej rozprawie, zwłaszcza gdy w sprawie nie zostali powołani świadkowie bądź jest ich niewielu. W przypadku gdy sąd rozstrzyga o winie małżonków, proces trwa średnio 1,5 roku. Tak długi okres wynika zazwyczaj z powoływania przez strony kolejnych wniosków dowodowych i wysuwania żądań przesłuchania następnych świadków. Nadto procedurę może wydłużyć ewentualna apelacja jednej lub obu stron od wyroku sądu pierwszej instancji.

Decydując się na rozwód należy wziąć pod uwagę, że procedura ta może wiązać się ze znacznymi kosztami. Powód wnosząc pozew o rozwód jest zobligowany do uiszczenia z tego tytułu opłaty sądowej w wysokości 600 zł, a także opłaty skarbowej 17 zł od udzielonego pełnomocnictwa, o ile działa przez pełnomocnika. Koszty samej reprezentacji ustalane są indywidualnie między pełnomocnikiem a klientem. Poza opłatą od pozwu koszty generować może przeprowadzenie określonych dowodów, np. z opinii biegłych. Strona może wnieść o zwolnienie od kosztów sądowych, uzasadniając żądanie tym, że nie jest w stanie ponieść tych kosztów bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny lub poniesienie tych kosztów narazi go na taki uszczerbek. Składając wniosek o zwolnienie należy załączyć oświadczenie zawierające szczegółowe dane o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania. Jeśli małżonkowie zgodnie wnoszą o nieorzekaniu przez sąd o winie rozkładu pożycia i podtrzymają to stanowisko aż do wydania wyroku, sąd zwróci powodowi połowę opłaty od pozwu. Ponadto małżonek pozwany zostanie zobowiązany do zwrotu na rzecz powoda połowy kosztów postępowania. Z kolei jeśli sąd orzekł o wyłącznej winie jednego z małżonków, to na żądanie strony przeciwnej winny małżonek będzie musiał zwrócić koszty postępowania. Może się również zdarzyć, że sąd rozstrzygnie o zwrocie powodowi całości opłaty sądowej. Nastąpi to wówczas, gdy pozew zostanie cofnięty ze względu na pojednanie małżonków.

Sprawa rozwodowa zostaje zapoczątkowana przez wniesienie do sądu pozwu o rozwód. Odpis pozwu zostaje doręczony stronie przeciwnej, która w odpowiedzi powinna ustosunkować się do twierdzeń zawartych w piśmie powoda. Po pisemnym przedstawieniu przez strony własnych stanowisk konieczne staje się wyznaczenie i przeprowadzenie co najmniej jednej rozprawy. W przedmiocie postępowania dowodowego należy podkreślić, że przeprowadzanie dowodów powinno zmierzać przede wszystkim do ustalenia okoliczności dotyczących rozkładu pożycia, a także okoliczności związanych z dziećmi stron oraz ich sytuacją. W przypadku uznania powództwa dąży się również do ustalenia przyczyn, które doprowadziły pozwanego małżonka do przyjęcia takiego stanowiska. Obligatoryjnym elementem postępowania przed sądem jest dowód z przesłuchania stron. Jeśli doszło do uznania powództwa, a małżonkowie nie mają wspólnych małoletnich dzieci, może być to wyłączny dowód w sprawie. Im bardziej jednak skomplikowana jest sprawa, szczególnie ze względu na skonfliktowanie małżonków i konieczność rozstrzygnięcia o winie, tym postępowanie dowodowe może okazać się bardziej rozbudowane, co znacznie wydłuża sprawę rozwodową. Szczególnie ze względu na fakt, iż najpowszechniejszym dowodem w sprawach rozwodowych są czasochłonne zeznania świadków, rozwód może trwać przez długie miesiące. Gdy na podstawie przeprowadzonych dowodów sąd podejmie decyzję, jakie rozstrzygnięcie jest najbardziej słuszne, sprawa zostaje zwieńczona publikacją wyroku. Obecność stron na wydaniu wyroku nie jest obowiązkowa.

Przed rozprawą rozwodową małżonkowie powinni oswoić się z faktem, że podczas przesłuchania sąd będzie zadawać szereg pytań, niekiedy o charakterze intymnym. Podstawowe pytania dotyczyć będą ustroju majątkowego między małżonkami, posiadania wspólnych dzieci, kosztów ich utrzymania, sytuacji majątkowej każdej ze stron. Nadto małżonkowie będą musieli odpowiedzieć na pytanie od kiedy nie prowadzą wspólnego gospodarstwa domowego, co doprowadziło do rozpadu związku oraz czy podejmowali próby ratowania małżeństwa. Niewykluczone, że pojawi się pytanie o orientacyjną datę ostatniego współżycia stron bądź też o sam fakt, czy któraś ze stron nadal kocha współmałżonka. Pytania dotyczące rozpadu związku zmierzają do ustalenia, czy między małżonkami ustały więzi fizyczne, duchowe oraz gospodarcze, co jest uzasadnieniem dla orzeczenia rozwodu. Niewątpliwie bardziej rozbudowane przesłuchanie stron może nastąpić w sprawie, w której pojawiło się żądanie orzeczenia o wyłącznej winie jednego z małżonków, gdyż jest to dodatkowa okoliczność, która wymaga udowodnienia.

Zeznania świadków to najpowszechniejszy dowód w sprawach o rozwód. Przesłuchanie osób z najbliższego otoczenia małżonków, które dysponują wiedzą o pożyciu małżeńskim stron, stanowi dowód, który zwiększa szanse na rozstrzygnięcie czyniące zadość poczuciu sprawiedliwości. Zdecydowanie bardziej wartościowe będą dla sądu zeznania osób, które samodzielnie obserwowały relacje małżeńskie stron aniżeli osób, które wyłącznie ze słyszenia pozyskały informacje o wydarzeniach w życiu małżonków. Strony powinny przemyśleć, które osoby z ich środowiska mogłyby złożyć zeznania mające wpływ na rozstrzygnięcie sądu i zawnioskować o ich przesłuchanie najlepiej już na etapie sporządzania pozwu oraz odpowiedzi na pozew. Bezwzględnie w sprawie o rozwód nie mogą być przesłuchiwani jako świadkowie małoletni, którzy nie ukończyli trzynastu lat, a także zstępni stron, którzy nie ukończyli siedemnastu lat. Ponadto kodeks postepowania cywilnego wskazuje, że odmowa złożenia zeznań przysługuje wstępnym stron, a także ich zstępnym, rodzeństwu oraz powinowatym w tej samej linii lub stopniu, jak również osobom pozostającym z nimi w stosunku przysposobienia. Odmówić zeznań można także po ustaniu małżeństwa lub stosunku przysposobienia. Pozostałe osoby wezwane przez sąd w charakterze świadków są zobowiązane do stawienia się na rozprawie i złożenia zeznań. Za nieusprawiedliwione niestawiennictwo sąd nakłada na świadka grzywnę, zaś powtórna nieobecność uzasadnia zarządzenie przymusowego sprowadzenia na rozprawę. Grzywna, a nawet areszt, grozi również za nieuzasadnioną odmowę złożenia zeznań.

W wyroku orzekającym rozwód sąd nie tylko rozwiązuje małżeństwo, ale również rozstrzyga w przedmiocie władzy rodzicielskiej, kontaktów z dzieckiem oraz alimentów. W związku z tym, że różnorodne okoliczności wpływają na zmieniające się warunki życia, nierzadko po pewnym czasie od wyroku sytuacja stron wygląda zdecydowanie inaczej niż w chwili wydania rozstrzygnięcia sądowego, stąd powstaje pytanie, czy wyrok rozwodowy podlega zmianie. Otóż zgodnie z kodeksem rodzinnym i opiekuńczym sąd opiekuńczy może zmienić orzeczenie o władzy rodzicielskiej i sposobie jej wykonywania, jeśli wymaga tego dobro dziecka. Z tego samego powodu sąd opiekuńczy może dokonać zmiany rozstrzygnięcia o kontaktach z dzieckiem. Z kolei żądanie zmiany orzeczenia dotyczącego alimentów będzie uzasadnione w razie zmiany stosunków. Z reguły będzie wynikać to ze zwiększających lub zmniejszających się usprawiedliwionych potrzeb uprawnionego bądź zmiany sytuacji majątkowej i zarobkowej zobowiązanego. Zmiana wyroku rozwodowego w zakresie władzy rodzicielskiej, kontaktów z dzieckiem oraz alimentów może dokonać się w każdym czasie, o ile tylko wystąpiły nowe okoliczności uzasadniające żądanie zmiany, nieistniejące w chwili wydawania pierwotnego rozstrzygnięcia. W przedmiocie rozstrzygnięcia w zakresie winy w rozkładzie pożycia strona można zaskarżyć wyrok poprzez złożenie apelacji od wyroku sądu pierwszej instancji. W drodze apelacji można również zaskarżyć samo rozstrzygnięcie o alimentach, władzy rodzicielskiej czy kontaktach z dziećmi. Należy jednak pamiętać o ograniczeniu wynikającym z dwutygodniowego terminu (biegnącego od chwili doręczenia stronie wyroku sądu pierwszej instancji wraz z uzasadnieniem) na złożenie apelacji. Później ta droga zaskarżenia będzie niedopuszczalna. Po tym czasie prawomocne rozstrzygnięcie w przedmiocie winy może zostać zmienione wyłącznie w drodze nadzwyczajnego trybu, jakim jest wznowienie postępowania, o ile żadna ze stron nie wstąpiła w nowy związek małżeński.

Z chwilą zawarcia małżeństwa między małżonkami z mocy ustawy powstaje wspólność majątkowa. Z kolei wraz z wydaniem wyroku rozwodowego wspólność ta ustaje, jednak nie jest to równoznaczne z dokonaniem przez sąd podziału majątku zgromadzonego przez oboje małżonków. Podziału majątku można dokonać zarówno przed wszczęciem sprawy o rozwód, jak i w trakcie jej trwania, w ramach postępowania rozwodowego, bądź też już po orzeczeniu rozwodu. Jeśli strony chcą dokonania podziału majątku przez sąd rozstrzygający o rozwodzie, konieczne jest złożenie odpowiedniego wniosku przez jednego z małżonków. Sąd uwzględni taki wniosek, jeśli nie spowoduje to nadmiernej zwłoki w postępowaniu. W przeciwnym wypadku w celu podziału majątku konieczne będzie przeprowadzenie osobnego postępowania po rozwodzie lub dokonanie podziału w drodze umowy między małżonkami, co jest rozwiązaniem zdecydowanie szybszym. Warto rozważyć także zawarcie umowy ustanawiającej rozdzielność majątkową jeszcze przed wstąpieniem w związek małżeński, dzięki czemu kwestia ewentualnego późniejszego podziału majątku będzie bezprzedmiotowa. Umowę taką można zawiązać również w okresie małżeństwa. Jeśli w czasie trwania związku strony ustanowią rozdzielność majątkową i dokonają umownego podziału majątku, sprawa ta nie będzie musiała być już rozstrzygana po rozwodzie.